بیدارزنی: سهمیه‌بندی جنسیتی دانشگاه حرف تکراری است که هر سال از نو شنیده می‌شود. از سال ۱۳۸۷، که سهمیه‌بندی جنسیتی به شکل علنی در کنکور سراسری اعمال شد تا سال ۱۳۹۴ که به گفته مسئولان سهمیه‌بندی جنسیتی از بین رفته، فراز و نشیب‌هایی را از سر گذرانده است. نقطه اوج اعمال سیاستهای سهمیه‌بندی جنسیتی و تفکیک جنسیتی در کنکور سال ۱۳۹۱ بود که تعداد سی و شش دانشگاه دولتی، زنان را از حضور در هفتاد و هفت رشته دانشگاهی حذف کردند. در سال‌های تحصیلی بعد وضعیت برخی رشته‌ها بهبود یافت اما در بسیاری از رشته‌ها سهمیه‌بندی ادامه داشت. در سال ۹۳ با توجه به تغییر دولت و تاکید بر رفع سهمیه‌بندی جنسیتی از دانشگاه، اوضاع بهبود بیشتری یافت. گرچه در کنکور سراسری سال ۱۳۹۴، رییس سازمان سنجش در خصوص سهمیه‌بندی جنسیتی رشته‌ها اعلام کرده که هیچ‌گونه تفکیکی در رشته‌های دانشگاه‌های دولتی وجود ندارد و در تمامی رشته‌ها به جز دو مورد استثنا، تمامی شرکت‌کنندگان چه زن و چه مرد براساس رتبه و اولویت انتخاب‌شان وارد دانشگاهها می‌شوند و هیچ محدودیتی برای زنان وجود ندارد؛ و دو مورد استثنا را رشته‌های مرتبط با آموزش و پرورش و رشته‌های پزشکی می‌داند که هر دو بر اساس نیازهای اعلامی دو وزارت خانه آموزش و پروش و وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی است؛ اما امسال نیز برخی دانشگاهها همچنان به اعمال سهمیه‌بندی جنسیتی ادامه داده‌اند.[i]
در کنکور سال ۱۳۹۴-۹۵ اوضاع چگونه است؟
در کنکور سراسری سال ۱۳۹۴-۹۵ به طور کلی همه دانشگاه‌های کشور و در تمام ۵ گروه آزمایشی به سه طریق سهمیه‌های ورودی به دانشگاهها را اعمال کردند:
- سهمیه‌بندی فقط بر اساس رتبه علمی (ترکیبی از آزمون کنکور و نمرات قبل یا مصاحبه حضوری)
- سهمیه‌بندی بر اساس رتبه علمی و تعداد برابر برای هر جنس. یعنی به طور دقیق ۵۰% سهمیه برای زنان و ۵۰% باقی برای مردان.
- سهمیه‌بندی بر اساس رتبه علمی و ظرفیت جنسیتی بین ۰ تا ۱۰۰% برای یکی از زنان یا مردان و باقی سهمیه برای جنس مخالف.
در واقع سهمیه‌بندی نوع اول، نوع معمول پذیرش دانشجو در دانشگاه‌هاست ولی در سهمیه‌بندی‌های نوع دوم و سوم وارد کردن عامل جنس به عنوان یکی از متغیرهای تعیین‌کننده‌ی پذیرش دانشجویان امری است که با عنوان سهمیه‌بندی جنسیتی دانشگاه از آن نام برده می‌شود.
امسال ۳۸ دانشگاه در همه گروههای آزمایشی به جز گروه دانشگاه‌های علوم پزشکی از روش دوم و سوم، سهمیه پذیرش دانشجو را اعلام کرده‌اند. دانشگاه‌های تهران، آیت ا.. بروجردی، پردیس فارابی دانشگاه تهران، اردکان، آیت ا.. حائری، باهنر کرمان، بجنورد، تهران- پردیس ابوریحان، تهران- پردیس کرج، تهران پردیس فارابی، جیرفت، خوی- ارومیه، رازی، زابل، سمنان، سیستان و بلوچستان، شهید بهشتی، شهید چمران، شهید مطهری، شیراز، دانشگاه صدا و سیما، صنعتی اصفهان، صنعتی امیرکبیر، علم و صنعت، فردوسی مشهد، قم، لرستان (خرم آباد)، هنر- اصفهان، هنر اسلامی تبریز، یاسوج، نفت اهواز، نفت آبادان، مجتمع آموزشی عالی اسفراین، مجتمع آموزشی عالی گناباد، مرکز آموزشی عالی استهبان، مرکز آموزشی عالی لامرد از جمله دانشگاه‌هایی بودند که سهمیه‌بندی جنسیتی را اعمال کردند.
همان‌طور که رییس سازمان سنجش هم در گفته‌های خود اشاره کرد در همه دانشگاه‌های علوم پزشکی، رشته‌های پرستاری، پزشکی و دندان‌پزشکی سهمیه مساوی (۵۰% سهمیه برای زنان و ۵۰% باقی برای مردان) برقرار است. علاوه بر آن در بقیه چهار گروه آزمایشی دیگر نیز درمجموع ۶۶ رشته سهمیه‌های ۵۰% برای هر جنس را در نظر گرفته‌اند. دانشگاه تهران در رشته‌های حسابداری، علم اطلاعات و دانش شناسی، علوم اقتصادی، گرایش مدیریت، ۵گرایش در رشته الهیات و معارف اسلامی، باستان‌شناسی، حقوق، راهنمایی و مشاوره، زبان و ادبیات عربی، علوم تربیتی، علوم سیاسی، فلسفه، مترجمی زبان عربی، دانشگاه شیراز در رشته‌های مهندسی شهرسازی، مدیریت بازرگانی، مدیریت صنعتی، مهندسی کشاورزی، ۲ گرایش در رشته الهیات و معارف اسلامی، جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، علوم تربیتی گرایش آموزش و پرورش پیش‌دبستانی و دبستانی، دانشگاه هنر اصفهان در رشته‌های مهندسی معماری و مهندسی شهرسازی از سهمیه برابر استفاده کردند.
همچنین بخوانید: تفکیک جنسیتی در دانشگاه و سهمیه‌بندی جنسیتی در بازار کار، ضربه‌ی بزرگی به کشور می‌زند
مقایسه سهمیه‌بندی جنسیتی سال ۹۱ و ۹۴
مقایسه سهمیه‌بندی سال ۱۳۹۱ که بیشترین میزان سهمیه‌بندی را در سال‌های اخیر داشته است با وضعیت سهمیه‌بندی در سال ۱۳۹۴ نشان می‌دهد که تغییر واضحی در رفتار دانشگاهها نمایان است. به عنوان نمونه دانشگاه محقق اردبیلی و دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی با بیشترین تعداد حذف سهمیه زنان در سال ۹۱، امسال هیچ سهمیه‌ای را برای زنان حذف نکرده‌اند. نمودار (شکل ۱) وضعیت دانشگاه‌های خاطی را در دو دوره کنکور سال ۹۱ با تعداد ظرفیت‌های دانشگاهی که برای زنان حذف کرده بودند و امسال (کنکور ۹۴) نشان می‌دهد. امسال همان دانشگاه‌های خاطی سال ۹۱ فقط به حذف ظرفیت دانشگاهی برای زنان مبادرت نکرده‌اند، بلکه در مورادی تعدادی از ظرفیت‌های خود را فقط به زنان اختصاص داده‌اند. حتی رشته‌هایی که در سال‌های قبل با توجیه باور عامه بیشتر مردانه تلقی می‌شد. مانند: فیزیک اتمی، آمار و کاربردها و روانشناسی.
در نمودار شماره ۲ وضعیت دانشگاه‌هایی را که از آن‌ها به دیوان عدالت اداری شکایت شده[ii] در دو مقطع زمانی کنکور سال ۹۱ و کنکور سال ۹۴ نشان می‌دهد. نمودار قرمز رنگ وضعیت آن‌ها در کنکور سال ۹۱ است. فرض بر این است که اگر پذیرش هر رشته دانشگاه فقط بر اساس آزمون علمی، فارغ از جنسیت داوطلب انجام شود، در سطح صفر تبعیض جنسیتی قرار دارد؛ یعنی در پذیرش دانشجو تبعیض جنسیتی مستقیم انجام نشده است. در عوض جایی که دانشگاه ۱۰۰% بر اساس تبعیض جنسیتی گزینش کرده است به این معنی است که از تمام رشته‌ها و ظرفیت‌های موجود ارائه شدن در آن سال، برخی را برای زنان حذف کرده و در مابقی رشته‌ها برای پذیرش دانشجو از سهمیه‌بندی جنسیتی استفاده کرده است. سهمیه‌بندی جنسیتی شامل سهمیه‌بندی تعداد، سهمیه‌بندی زمانی (زنان در ترم مهر و مردان در ترم بهمن یا برعکس) و سهمیه‌بندی مکانی (زنان در یک دانشکده، مردان در دانشکده دیگر) است. نمودار آبی وضعیت دانشگاهها در کنکور سال ۹۴ است. امسال فقط ۴ دانشگاه از ۳۶ دانشگاه قبلی و هر کدام تنها در یک رشته در سال ۹۴ سهمیه زنان را صفر در نظر گرفتند. یک دانشگاه دیگر نیز در ۳ رشته سهمیه زنان و در مقابل در۲ رشته سهمیه مردان را صفر در نظر گرفته است. بقیه اعداد نمودار آبی مربوط به رشته‌هایی است که سهمیه‌ها در آن‌ها نه فقط بر اساس رتبه علمی بلکه با ظرفیت بین ۲۰ تا ۵۰ درصد برای زنان و بقیه برای مردان در نظر گرفته شده است. بین دو سطح نمودار قبل و بعد از وصول شکایت به دیوان عدالت اداری تفاوت معناداری دیده می‌شود. از آنجایی که در این فاصله زمانی دولت نیز تغییر کرده و تا حدود یک سال اول دولت یازدهم، وزیر آموزش عالی مشخص و قطعی نبود، نمی‌توان از این آمار تاثیر قطعی شکایت از دانشگاهها و وزارت آموزش عالی به دیوان عدالت اداری را برداشت کرد[iii]. همچنین منطق مشخصی از مقایسه سهمیه‌های پذیرش دانشگاهها در سه سال اخیر نیز قابل برداشت نیست. در سال ۱۳۹۳ و درحالی‌که هنوز سهمیه‌بندی جنسیتی در بسیاری از رشته‌ها پا برجا بود، رییس سازمان سنجش اعلام کرد که این مسئله به سازمان سنجش مربوط نیست و دانشگاهها خودشان سهمیه رشته‌ها را به سازمان سنجش اعلام می‌کنند[iv]. اگر سخن رییس سازمان سنجش را بپذیریم، می‌توان تغییر رییس دانشگاهها در دولت جدید را دلیلی بر کاهش سهمیه‌بندی جنسیتی برشمرد. نمونه آن دانشگاه گیلان است که با تغییر رئیس دانشگاه در سال ۹۲، سهمیه‌بندی جنسیتی در آن بسیار کاهش یافته است.
سهمیه‌بندی جنسیتی و سوالات باقیمانده
نگاهی به این رشته‌ها فرض گرفتن هر نوعی از معیار واحد برای توجیه این سهمیه‌بند‌ی‌ها را غیرممکن می‌کند. در سال ۹۱ بسیاری از دانشگاه‌هایی که سهمیه‌های پذیرش را برای زنان حذف کرده بودند، نبودن تقاضای زنان برای ورود به آن رشته‌ها و همچنین درخواست خانوادهها برای آن شکل سهمیه‌بندی را دلیل سهمیه‌بندی جنسیتی ذکر کردند. امسال همان دانشگاهها، اغلب رشته‌های حذف شده در سه سال قبل را با سهمیه برابر برای زنان و مردان ارائه کرده‌اند. اگر دلیل دانشگاهها را فرض پذیرفته شده بدانیم، این سوال پیش میآید که چه تغییری در جامعه و آن شهرها در این سه سال رخ داده است که تقاضا و خواست مردم دگرگون شده است؟
سهمیه‌بندی جنسیتی اساساً خلاف قانون اساسی است اما حتی اگر بپذیریم پذیرش جنسیت بر اساس قانون بوده، کدام قانون است که برخی رشته‌ها را برای زنان در یک سال صفر حساب می‌کند و در سال بعد ۲۰% ، ۵۰% و حتی ۱۰۰%؟ یا همین قانون چطور و با چه معیاری محاسبه می‌شود که در یک سال سهمیه پذیرش همان رشته در دانشگاهی با دانشگاه دیگر تفاوت دارد؟ همچنین چنین قانونی در دولتی تا دولت دیگر سهمیه‌ها را با چه ملاکی جابه‌جا می‌کند که برای رشته‌های یکسان در دانشگاه‌های یکسان، در دو دولت با سهمیه‌بندی جنسیتی متفاوت پذیرش می‌شود؟ و اگر چنین قانونی وجود خارجی ندارد چطور با تصمیم و رفتار غیرقانونی مسببان و مجریان سهمیه‌بندی برخورد نمیشود؟ از طرفی پس از اعتراضاتی که در سال گذشته به سهمیه‌بندی جنسیتی در دانشگاهها در دولت یازدهم شده بود، قرار بود از سوی سازمان سنجش به این مسئله رسیدگی شود و مرکزی زیر نظر وزارت علوم و سازمان سنجش، برای پیگیری این مسئله پایه‌گذاری شود. امسال می‌توان از آن وعدهها پرسید و از سوالاتی که همچنان باقی است: بر چه اساسی دانشگاهها برای مقطع لیسانس سهمیه رشته‌ها را اعلام می‌کنند؟ چطور رشته‌های یکسان در دانشگاه‌های مختلف به شکل نامشابهی سهمیه‌بندی می‌شوند؟ چرا چنین مسئله‌ای در دست رؤسای دانشگاه‌هاست؟ و آن‌ها بر اساس چه معیاری دست به این کار می‌زنند؟ و آیا سهمیه‌بندی جنسیتی مخالف عدالت و اعتدال نیست؟
[i] اعتماد، زنان محدودیتی در انتخاب رشته‌های دانشگاهی ندارند
[ii] خبرگزاری مهر، ثبت شکایت فعالان زنان و دانشجویی در اعتراض به سهمیه بندی جنسیتی
[iii] ایسنا، پرونده شکایت از سهمیه‌بندی جنسیتی در دانشگاهها به کجا رسید؟
[iv] آرمان، بازنشر در تابناک: توضیحات رئیس سازمان سنجش درباره سهمیه‌ها