بیدارزنی:این تصور که فراهم آوردن دسترسی به آموزش، اشتغال و حمایت‌های قانونی برابر پیامدهای اقتصادی و اجتماعی مثبت خواهد داشت، موضوع جدیدی نیست. «زنان در محل کار: فرصت‌های شغلی در خاورمیانه با انقلاب صنعتی چهارم دو برابر می‌شود» یک کار تحقیقاتی یک‌ساله است که متمرکز بر بزرگترین موانع مشارکت زنان در مشاغل فنی و حرفه‌ای در خاورمیانه بوده است. این تحقیق شامل کشورهای حوزه خلیج‌فارس که محل زندگیِ حدود ۷۸ میلیون زن است. تصویری پیچیده از عوامل متغیری که در این منطقه وجود دارد.
گزارش ما بر اساس تحقیقات جهانی مک کنزی تحت عنوان «آینده اشتغال» است تا متوجه شویم انقلاب چهارم صنعتی در خاورمیانه چه تأثیری بر اشتغال زنان می‌گذارد. داده‌ها نشان می‌دهند که تا سال ۲۰۳۰ اشتغال زنان دو برابر خواهد شد. این تحقیقات نشان می‌دهد در آن سال زنان در خاورمیانه همچنان در بخش‌های با بهره‌وری بالا حضور چشمگیری نخواهند داشت. آن‌ها همچنین به مهارت‌های پیشرفته فن‌آوری که برای دستیابی به فرصت‌های شغلی، لازم است مجهز نشده‌اند. بااین‌حال این تحقیقات نشان می‌دهند که وضعیت در برخی از کشورهای موردمطالعه در حال تغییر است.
هدف اصلی این گزارش نگاه عمیق‌تر به المان‌های خاصی است که به عدم دسترسی زنان به مشاغل حرفه‌ای و فنی منتج می‌شوند. ما متوجه شدیم نرخ اشتغال زنان در خاورمیانه با ۲۴٫۶ درصد علیرغم تحصیلات و سطح سواد بالای آن‌ها، کمترین مشارکت در جهان است. جالب‌تر آنکه، طی دهه گذشته، کشورهایی که بالاترین نرخ نابرابری در مشاغل فنی و حرفه‌ای را دارند اکثراً شکاف‌های جنسیتی معکوس در آموزش را تجربه کرده‌اند. تعداد زنان دانشگاهی و فارغ‌التحصیل دانشگاهی در این کشورها معمولا بیشتر از مردان است.
پنجمین هدف از اهداف توسعه پایدار سازمان ملل متحد بر پیشبرد برابری جنسیتی متمرکز است و بسیاری از کشورها و سازمان‌ها با اجرای سیاست‌ها و ایجاد محیط‌هایی که منجر به برابری می‌شوند، پیشرفت‌های چشمگیری داشته‌اند. در واقع برای رسیدن به برابری جنسیتی ما نیاز به تغییرات عمیق و ریشه‌ای در جامعه، ذهنیت و باورهای عمومی داریم. این گشایش مرحله‌ای ضروری است و تأثیرات قابل توجهی نه فقط بر ثبات منطقه بلکه بر اقتصاد جهانی خواهد داشت.
نگاهی اجمالی
پیشرفتِ نقش زنان در جامعه و اقتصاد مهمترین عامل کلیدی تغییر در خاورمیانه است. سهم زنان در مشاغل فنی و حرفه‌ای تا سال ۲۰۳۰ به دلیل دیجیتال‌سازی، پلتفرم‌های آن لاین و کارآفرینی دو برابر خواهد شد. دسترسی به این فرصت‌ها می‌تواند زنانِ خاورمیانه را در برابری نسبی با همجنسان خود در سایر کشورها قرار دهند. زنان در خاورمیانه می‌توانند فراتر بروند و هدف خود برای رسیدن به برابری با مردان منطقه خاورمیانه در مشاغل فنی و حرفه‌ای را به نتیجه برسانند. ما چهار شاخصه مهم را که می‌توانند به افزایش مشارکت زنان در مشاغل فنی و حرفه‌ای شوند را شناسایی کردیم: ۱.آموزش ۲.شمول مالی[۱] ۳.شکاف‌زدایی دیجیتالی[۲] ۴.حمایت‌های قانونی.
این گزارش بر چگونگی تأثیر این شاخص‌ها بر زنان و توانایی آن‌ها در مشارکت فعال در بازار کار می‌پردازد. برخی از نتایج قابل‌توجه از تحقیقات ما شامل موارد زیر است:
- سطح سواد و ورود زنان به تحصیلات ابتدایی و عالی با مردان تقریبا برابری می‌کند و زنان معمولا در مدارس بهتر از مردان عمل می‌کنند. اگرچه زنان در تحصیلات عالیه تمایل بیشتری به تحصیل در رشته‌هایی همچون هنر دارند؛ و در رشته‌های ریاضی، مهندسی و علوم و فناوری حضور زیادی ندارند.
- شکاف‌زدایی دیجیتالی یکی از مهمترین کاتالیزورها برای مشارکت زنان در مشاغل فنی و حرفه‌ای است. همان‌گونه که رشد فناوری موجب تغییر شکل شرکت‌ها و ادارات در منطقه شده است، این شکاف‌زدایی می‌تواند موجب ایجاد فرصت‌های شغلی و انعطاف کاری بیشتر برای زنانی که شاغل هستند شود. افزایش شکاف‌زدایی دیجیتالی می‌تواند به افزایش مشارکت فعال زنان شاغل در آینده بیانجامد.
- اصرار به نابرابری‌های عمیق، به ویژه در حمایت‌های قانونی و شمول مالی که از مهمترین آن‌ها است موجب می‌شود بسیاری از زنان از خدمات بانکی و تسهیلات آن‌ها بی‌بهره بمانند. تعریف چارچوب‌های قانونی جدید می‌تواند یکی از مهمترین عوامل پایان دادن به نابرابری جنسیتی در خاورمیانه باشد.
فراتر از موارد ذکر شده، ما متوجه شدیم عامل کلیدی در توانمندسازی زنان در خاورمیانه تنها این نیست که آن‌ها را مجهز به داشتن شغل و حرفه‌ای کنیم بلکه اطمینان دادن به آن‌ها است که به‌محض شروع به کار زنان از حمایت‌های قانونی، پشتیبانی و فرصت‌های شغلی مناسب برای کار کردن برخوردار هستند. اراده فردی و محیط حمایتی نقش اساسی را در اشتغال زنان بازی می‌کنند.
ما برای آشنایی با تجربیات زنان در محیط‌های کاریشان نظرسنجی را در امارات متحده عربی، عربستان و مصر انجام دادیم. ما متوجه شدیم: ۱) زنان در محیط‌های کاری با بالاترین سطح چالش رو به رو هستند. آن‌ها حداقل تعاملات را با ارشدهای خود دارند و از حداقل حمایت همکاران خود برخوردار هستند. ۲) هرچه که زنان به لحاظ شغلی رشد می‌کنند میزان سطح رضایتشان نیز نسبت به مردان افزایش پیدا می‌کند. ۳) تغییر سیاست‌ها می‌توانند تاثیرات مثبت قابل‌توجهی بر تجربه کلی زنان در محل کارشان داشته باشد.
سه نوع مداخله برای از بین بردن شکاف جنسیتی ضروری است. ذینفعان از جمله سیاستگذاران و مدیران تجارت‌ها برای افزایش مشارکت زنان در مشاغل فنی و حرفه‌ای مسئولیت دارند: ۱) آموزش متناسب با مهارت‌ها و آموزش مهارت‌های بالقوه زنان ۲) ایجاد یک ساختار بنیادی از طریق سیستم پشتیبانی، چارچوب نظارتی و چارچوب سیاستی ۳) ایجاد محیطی مناسب برای رشد زنان
علاوه برای این مداخله‌ها، اهمیت توانمندسازی و اراده فردی را هم نباید نادیده گرفت و باید زنان را به سوی آن‌ها هدایت کرد.
ایجاد فرصت‌های شغلی برای زنان در آینده
از آنجایی که تکنولوژی نقش مهمی در شکل‌گیری آینده بازار کار خواهد داشت، باید سهم زنان در مشاغل با بهره‌وری بالا تا سال ۲۰۳۰ دو برابر شود. ماهیت کار در حال تغییر است. این تغییر بر ۱٫۲ میلیارد شاغل تمام‌وقت در جهان تاثیر خواهد گذاشت. با پیشرفت تکنولوژی مشاغل نیز متحول می‌شوند. نوع کار کردنمان، جایی که کار می‌کنیم و حوزه‌ای که در آن مشغول به کار هستیم.
تمام اقتصادهای جهان، چه نوظهور و چه اقتصادهای پیشرفته، برای افزایش بهره‌وری به هوش مصنوعی و روبات‌ها روی می‌آورند. سرعت و مدت زمان تطبیق با این تغییرات بسته به عواملی چون رشد اقتصادی و سطح دستمزد از کشوری به کشور دیگر متغیر است؛ اما هیچ منطقه‌ای دست نخورده باقی نخواهد ماند. در این گزارش ما بر هفت‌کشور منطقه خاورمیانه شامل مصر، اردن، کویت، لبنان، عمان، عربستان سعودی و امارات که ۷۸ میلیون زن در آن زندگی می‌کنند و تولید ناخالص ملی آن‌ها بیش از ۱٫۶ تریلیون دلار است، متمرکز می‌شویم.
این کشورها طیف گسترده‌ای از جمعیت‌شناسی را دارا هستند و پیشرفت برابری جنسیتی در این کشورها یکسان نخواهد بود. آن‌ها در مراحل مختلف توسعه اقتصادی هستند. این کشورها می‌توانند به شرایط بهتری برسند اگر بتوانند زنان را برای مشارکت بیشتر اقتصادی و دسترسی به فرصت‌های شغلی مجهز کنند.
تحقیقات ما چهار گرایش عمده را برای آینده شغلی در منطقه شناسایی کرده است: دیجیتال‌سازی مداوم و سریع، گسترش پلتفرم‌های آنلاین کاریابی، افزایش انگیزه برای کارآفرینی، و افزایش مکانیزه سازی.
برابری جنسیتی در خاورمیانه در مشاغل فنی و حرفه‌ای
در خاورمیانه سهم مشارکت زنان در مشاغل فنی و حرفه‌ای برابر با مردان نیست. افزایش سهم مشارکت زنان در بازار کار می‌تواند نتایج مثبت قابل لمسی را به دنبال داشته باشد: افزایش رشد اقتصادی، ایجاد تنوع در محل کار و با تبع عملکردهای متفاوت، ایجاد استقلال مالی برای زنان و بهبود رفاه خانواده از جمله این تاثیرات هستند.
امروز منطقه همچنان با چالش‌های منحصر به فردی روبه رو است. پایین‌ترین سطح مشارکت زنان در بازار کار با ۲۴٫۶ درصد در مقایسه با میانگین جهانی ۴۷٫۸ درصد از جمله این چالش‌ها است. در مقابل سهم مشارکت مردان در بازار کار با دیگر مناطق جهان برابری می‌کند. به‌طور میانگین، نرخ مشارکت اقتصادی زنان در کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس در مقایسه با سایر کشورهای منطقه بالاتر است. (۳۲ درصد در مقابل ۲۱ درصد). نرخ مشارکت اقتصادی زنان در کشورهایی چون کویت، امارات متحده عربی و عمان تقریباً با سایر کشورهای جهان که وضعیت مطلوبی در این خصوص دارند برابری می‌کند. با این توضیح که این کشورها بالاترین میزان مهاجر که درآمدهای پایینی را دارند شامل می‌شوند. با این حال، این نقاط روشن به سایر کشورهای منطقه که زنان در آن با چالش‌های جدی مواجه هستند تسری پیدا نمی‌کند. همان‌طور که گفته شد زنان برای موفقیت در بازار جدید کار، نیاز به مهارت‌های خاص و متمایز، آزادی‌های بیشتر و دانش مناسب تکنولوژیکی دارند.
در حال حاضر مهمترین عامل تعیین‌کننده در برابری پایدار جنسیتی دسترسی به مشاغل فنی و حرفه‌ای بدون هیچگونه تبعیض و تعصبی است. هنگامیکه از دسترسی زنان به مشاغل فنی و حرفه‌ای، مشاغلی که بهره‌وری بالایی دارند صحبت می‌کنیم میدانیم که زنان در دسترسی به این مشاغل با چالش‌های جدی‌ای روبه‌رو هستند که مردان هیچ‌گاه با آن‌ها رو به رو نمی‌شوند. ما در تحقیقات خود تفاوت‌های حائز اهمیتی را در سطح نابرابری‌های کشورهای خاورمیانه مشاهده کردیم. به‌طور مثال نسبت سهم زنان به مردان در مشاغل فنی و حرفه‌ای در کشورهای امارات متحده عربی (۰٫۲۲)، عربستان (۰٫۳۱) و عمان (۰٫۳۵)، اردن (۰٫۴۴) کمترین نرخ است. در مقابل نرخ متوسط برای مصر (۰٫۶۲) و نرخ بالای لبنان (۰٫۸) و کویت (۰٫۹۳) که با کشورهای پیشرفته برابری می‌کنند.
چرا نابرابری در مشاغل فنی و حرفه‌ای همچنان نابرابر باقی‌مانده‌اند؟
برای یافتن پاسخ ما شاخص‌هایی تحت نمره برابری جهانی (GPS) منتشر شده در سال ۲۰۱۹ را مورد بررسی قراردادیم تا متوجه شویم کدام شاخصه‌های مرتبط به بازار کار ارتباط عمیق‌تری با نرخ مشارکت زنان و مردان در مشاغل فنی و حرفه‌ای دارند.
در مطالعات قبلی ما با موانع فرهنگی، موانع ناشی از سیاست‌های سازمانی و موانع درونی فرد روبه رو شدیم. در بسیاری از موارد زنان از این موانع شکست می‌خورند و تسلیم می‌شوند. برای رسیدن به برابری جنسیتی در محیط کار بخصوص برای پست‌های مدیریتی نیاز است که هر سه موانع یاد شده مورد بررسی قرار بگیرند و مانع زدایی شوند.
تعداد کل کشورها: ۱۲۵ عدد
جمعیت زنان: بر اساس آخرین آمار منتشرشده از سوی سازمان ملل ۲۰۱۷
مجموع GPS: پانزده شاخص نابرابری جنسیتی ازجمله نرخ ازدواج کودکان، سطح تحصیلات و نابرابری جنسیتی در محل کار (سهم مشارکت زنان در بازار کار، سهم زنان در پست‌های مدیریتی) مورد بررسی قرار گرفتند. این شاخص‌ها را در امتیاز برابری جنسیتی یا GPS جمع‌آوری کردند. GPS صفر به معنای نبود برابری جنسیتی است و عدد یک برابری جنسیتی کامل را نشان می‌دهد. به‌طور مثال رقم ۰٫۹۵ نشان می‌دهد آن کشور تنها پنج درصد تا برابری جنسیتی فاصله دارد.
در ادامه به بررسی موانع مشارکت زنان در بازار کار و سیاست‌هایی که کشورها در جهت مانع زدایی اتخاذ کرده‌اند می‌پردازیم.
منبع:
[1] شمول (فراگیری مالی) یا Financial Inclusion جایی است که افراد و کسب‌وکارها به محصولات و خدمات مالیِ سودمند و مقرون به‌صرفه‌ای دسترسی داشته باشند که نیازهای آن‌ها را به‌شکلی پایدار و پاسخ‌گو، مرتفع می‌کنند. «فراگیری مالی» به صورت «دسترس‌پذیری» و «مساوات در فرصت‌های دستیابی» به خدمات مالی تعریف می‌شود.
[2] digital inclusion