بیدارزنی: هر ساله با انتشار دفترچه‌های انتخاب رشته کنکور در مقاطع مختلف تحصیلی، چشم‌های نگران به ستون‌ها و جدول‌های آن دوخته می‌شود تا سرنوشت و آینده خود را در آن آیینه بتاباند. اما چند سالی است (به خصوص پس از روی کار آمدن دولت نهم) که نگرانی دیگری نیز اضافه شده‌است. چشم‌های بیش از ۶۰ درصد داوطلبان کنکور متوجه ستون پیش از این کم‌اهمیت سهیمه‌بندی جنسیتی است و هر سال اعدادی را دنبال می‌کنند که بار بی‌عدالتی آشکاری را بر دوش می‌کشند و سرنوشت‌شان را تغییر می‌دهند.
سهمیه‌بندی جنسیتی اول بار در سال ۸۵ اعمال شد و در سال ۹۱ و ۹۲ به اوج خود رسید. در این سال‌ها مخالفان سهمیه‌بندی، استدلال‌های زیادی را مطرح کردند[۱] و حتی در مواردی به دیوان عدالت اداری شکایت بردند[۲]، اما روند گسترش ناعادلانه تخصیص سهمیه‌ها با قدرت پیش می‌رفت، تا این‌که با روی کار آمدن دولت یازدهم و اظهارات وزرای علوم دولت در مخالفت با ایده سهمیه‌بندی جنسیتی، این رویه در سال ۹۳ به شکل محسوسی کاهش یافت. حالا پس از انتشار دفترچه کنکور سراسری ۹۴، می‌توانیم نگاهی به این روند چندساله و مقایسه با سالهای اوج سهمیه‌بندی داشته باشیم و تلاش کنیم به این سوال پاسخ دهیم که آیا کنکور به سال صفر سهمیه‌بندی جنسیتی رسیده است یا این سهمیه‌بندی هم‌چنان در شکل‌های دیگر ادامه حیات می‌دهد؟
مقایسه تطبیقی سالهای ۹۱ تا ۹۴
بررسی تطبیقی دفترچه‌های کنکور سراسری سالهای ۹۱ تا ۹۴ در سه گروه آزمایشی، ریاضی، علوم تجربی و علوم انسانی، نشان می‌دهد سهمیه‌بندی به آن شکلی که در سال ۹۱ جریان داشت در این سال‌ها کم‌رنگ شده است، البته دانشگاه‌های مختلف در رشته‌های مختلف در این روند به شیوه‌های متفاوتی عمل کرده‌اند. به طور کلی می‌توان دانشگاه‌ها را در ۴ دسته قرار داد: دسته اول دانشگاه‌هایی هستند که هیچ‌گاه سهمیه‌بندی را اعمال نکرده‌اند، دسته دوم دانشگاه‌هایی که سهمیه‌بندی را به طور کامل در این سال‌ها حذف کردند، دسته سوم دانشگاه‌هایی که میزان سهمیه‌بندی را کاهش داده‌اند – در بعضی موارد تنها یک رشته- اما هنوز این تبعیض ناعادلانه را ادامه می‌دهند و دسته آخر دانشگاه‌هایی که سهمیه‌بندی‌های جدیدی را اعمال کرده و حتی شیوه‌های جدیدی برای این کار یافته‌اند.
دانشگاه‌هایی که هیچ‌وقت در پذیرش دانشجو بر اساس جنسیت اولویتی قائل نشدهاند، شامل دانشگاه‌های بناب، تفرش، جهرم، دامغان، زابل، سلمان فارسی، سیدجمال‌الدین اسدآبادی، شاهد، بابل، صنعتی شریف و مراغه بوده اند.
دانشگاه‌های گروه دوم، شامل دانشگاه‌های تبریز و حکیم سبزواری در سال ۹۲، دانشگاه‌های اراک، اصفهان، شهید بهشتی، خواجه نصیرالدین طوسی، صنعتی قم، گرگان، کاشان، کردستان، گلستان، ملایر، سمنان و لرستان در سال ۹۳ و دانشگاه‌های ایلام، بوعلی سینا، ارومیه، بین‌المللی امام خمینی، خلیج فارس، شاهرود، صنعتی بیرجند، صنعتی جندی شاپور، علامه طباطبایی، گیلان، محقق اردبیلی، هرمزگان، بیرجند، زنجان، خوارزمی، شهرکرد، مازندران و یزد در سال ۹۴ هستند که به طور کامل سهمیه‌بندی جنسیتی را حذف کردند.
دانشگاه‌های گروه سوم، هر چند به شکل محسوسی سهمیه‌بندی جنسیتی را کاهش داده‌اند و حتی در برخی از آنها این امر محدود به یک رشته شده‌است، اما هم‌چنان به اجرای آن ادامه می‌دهند. البته در این میان دانشگاه‌هایی مانند دانشگاه شیراز هم هستند که سهمیه‌بندی در آنها هنوز گسترده است. دانشگاه‌های دیگر این گروه عبارت‌اند از بجنورد، تهران، رازی، شهید باهنر، شیراز، صنعتی امیرکبیر، فردوسی مشهد، یاسوج، هنر اصفهان، صنعتی اصفهان، علم و صنعت ایران، شهید چمران و سیستان و بلوچستان.
و اما دانشگاه‌های دسته آخر، نه تنها سهمیه‌بندی را کاهش نداده‌اند بلکه حتی شکل‌های جدیدی از آن را اعمال کرده‌اند، از جمله این دانشگاه‌ها می‌توان به آیت‌اله بروجردی، اردکان، ارومیه، بوعلی سینا، بیرجند، جیرفت، رازی، قم، لرستان و یاسوج اشاره کرد.
علاوه بر روشهای پیشین، روشهای جدیدی از تبعیض جنسیتی و سهمیه‌بندی در کنکور ۹۴ اعمال شده‌است که باید به آنها پرداخته شود.
مورد عجیب علوم پزشکی
امسال مورد جدیدی بر سهمیه‌بندی‌ها اضافه شده است. در دانشگاه‌های علوم پزشکی رشته‌های پزشکی، دندان‌پزشکی، داروسازی و پرستاری برای زنان و مردان سهمیه ۵۰ درصدی در نظر گرفته شده است. پیش از این به طور غیررسمی، در این رشته‌ها پذیرش به صورت ۴۵ درصد زن، ۴۵ درصد مرد و ۱۰ درصد رقابتی انجام می‌شد که بر اساس گفته مسئولان وزارت بهداشت، آن ۱۰ درصد را زنان از آن خود می‌کردند. استدلال اصلی مسئولان برای این ناعدالتی علاوه بر مسئله تکراری سربازی مردان، امکان انتخاب پزشک مرد توسط مردان و دچار کمبود نشدن در این حوزه و لزوم وجود پزشکان مرد برای گذراندن طرح در مناطق محروم بوده و هست[۳]. ایده‌ای که یادآور طرح تفکیک جنسیتی در بیمارستان‌هاست، طرحی که به گفته مسئولان با شکست کامل روبرو شد[۴]. علاوه بر این می‌توان به اعمال سهمیه‌بندی در رشته دام‌پزشکی در برخی دانشگاه‌ها اشاره کرد که توجیهی برای آن بیان نشده‌است.
انجمن شاعران مرده: دانشگاه‌های تک‌جنسیتی
یکی دیگر از اشکال سهمیه‌بندی و تفکیک جنسیتی، تاسیس پردیس‌ها، دانشکده‌ها و دانشگاه‌های تک‌جنسیتی است که در دفترچه امسال پررنگ‌تر از سالهای پیش است. بعضی دانشگاه‌هایی که در محیط اصلی خود سهمیه‌بندی را حذف کرده‌اند، در پردیس‌های اقماری خود مبادرت به پذیرش تک جنسیتی می‌کنند. این رویه بیشتر مختص به مردان است. دانشگاه‌های رازی، بوعلی، بیرجند، ارومیه، سهند، سمنان، یاسوج و… از این جمله‌اند. از طرف دیگر تاسیس دانشگاه‌های تک‌جنسیتی بیشتر مختص زنان بوده است مثل دانشگاه‌های کوثر، حضرت معصومه و حضرت نرجس قم. بررسی مفصل این رویه مجال دیگری می‌طلبد.
سیمای مردی در دور دست: سهمیه‌های مناطق محروم و ادرات
هر ساله وزارتخانه‌های علوم و بهداشت، به منظور کمک و تبعیض مثبت برای مناطق محروم سهمیه‌ای ویژه برای دانش آموزان آن مناطق در رشته‌های مختلف و به خصوص پزشکی در نظر می‌گیرند. از طرف دیگر ادارات و سازمان‌های دولتی، صدا و سیما و ارتش نیز برای تامین نیروی مورد نیاز خود بورسیه‌هایی برای تحصیل ارائه می‌کنند. در این موارد شاید سخن از سهمیه‌بندی نابه‌جا باشد چرا که اساسا با اختصاصی‌سازی این سهمیه‌ها برای مردان روبرو هستیم. تقریبا تمام سهمیه‌های مناطق محروم و نهادهای دولتی مختص مردان است. دلیل این امر حتی از میان استدلاهای موافقان سهمیه‌بندی قابل استنباط و فهم نیست. چرا که مثلا بر اساس یکی از استدلال‌های کلیدی موافقان سهمیه‌بندی در رشته پزشکی یعنی اعتقاد به پزشک مرد برای مردان و پزشک زن برای زنان، این سوال بی‌جواب پیش می‌آید که زنان در مناطق محروم به پزشک زن نیاز ندارند؟
میل مبهم هوس: تغییرات سهمیه‌بندی در رشته‌ها
نکته تامل‌برانگیز دیگر در بررسی تطبیقی دفترچه‌های کنکور، تغییرات سهمیه‌بندی و حتی تک‌جنسیتی شدن رشته‌های مختلف در سالهای متفاوت است. مثلا رشته معدن، در سالهای ۹۲ و ۹۳ در برخی و یا همه دانشگاه‌ها مختص مردان بود اما در سال ۹۴ سهمیه مربوط به آن حذف شد. رشته مهندسی آب هم که در سالهای مختلف به شکل‌های متفاوتی سهمیه‌بندی شده‌بود در آخر سهمیه‌بندی‌اش حذف شد. از دیگر موارد می‌توان به رشته های باستان‌شناسی و معماری اشاره کرد که ناگهان در سال ۹۳ مشمول سهمیه‌بندی شدند. امسال هم این اتفاق در ارتباط با رشته روان‌شناسی افتاد. در نهایت مشخص نیست چرا رشتههایی چون کشاورزی، روان‌شناسی و … در یک دانشگاه مشمول سهمیه بندی می‌شوند و در دانشگاهی دیگر نه. هر چند غیر از استثنای مهندسی معدن، این اتفاق در اکثر موارد برای رشتههایی می‌افتد که به شکل گسترده زنان در آنها دست بالا را در قبولی دارند.
هر آن‌چه سخت و استوار است، دود می‌شود و به هوا می‌رود: رشته‌های نفت و علوم ریلی
نکته مثبت امسال، امکان انتخاب رشتهی زنان در رشتههایی است که سالهای گذشته، مختص مردان بودهاند: رشتههایی ماندد مهندسی نفت، مهندسی خط و سازه‌های ریلی، مهندسی حمل و نقل ریلی. هر چند هنوز هم سهم زنان در امکان انتخاب این رشته‌ها کم‌تر از ۲۰ درصد و محدود به گرایش‌های خاصی از این رشته‌هاست، ولی این اتفاق را می‌توان گامی مثبت در نظر گرفت. همچنین این اتفاق، دانشگاه صنعت نفت آبادان را از حالتی کاملا پسرانه خارج کرد.
قاعده بازی: نتیجه‌گیری
بررسی تطبیقی دفترچه‌های کنکور نشان می‌دهد هر چند در سالهای اخیر سهمیه‌بندی جنسیتی، کاهش محسوسی یافته ولی کاملا حذف نشده است و ما هنوز تا رسیدن به سال صفر سهمیه‌بندی هم‌چون سالهای پیش از ۸۵، راه درازی پیش رو داریم. از طرفی این سهمیه‌بندی در اشکال جدیدی بازتولید شده است. در این مورد شاید بتوان بر اساس استعاره‌ای از قانون بقای انرژی گفت:«تبعیض جنسیتی از بین نمی‌رود بلکه از جایی به جای دیگر منتقل می‌شود.»
حالا شاید به قول عباس نعلبندیان، باید صندلی کنار پنجره بگذاریم و بنشینیم و به شب دراز تاریک خاموش سرد بیابان نگاه کنیم؛ بیابان نظام آموزشی که در آن علاوه برتبعیض جنسیتی، با پولی‌شدن دانشگاه‌ها، خصوصی‌شدن مدارس، دزدی‌های علمی و… روبرو هستیم.
[۱] https://bidarzani.com/19478
[۲] http://www.divan-edalat.ir/show.php?page=ahoshow&id=4031 و http://isna.ir/fa/news/92062314458/
[۳] http://www.mehrnews.com/news/2267199/
[۴] http://fararu.com/fa/news/189997