بیدارزنی: نشست «مسئولیت دولت و جامعه مدنی در قبال کودکان زندانیان» توسط کانون شهروندی زنان و با همکاری کمیسیون حقوق بشر اسلامی، روز چهارشنبه ۱۵ مهرماه به مناسبت روز جهانی کودک برگزار شد.
در این نشست «سارا باقری» وکیل و عضو کانون شهروندی به‌مرور قوانین داخلی در مورد کودکان زندانیان پرداخت و بیان کرد براساس آمارهای رسمی ۷۰ درصد از زنان زندانی در ایران متاهل هستند و برخی از آنان یک تا دو فرزند دارند. او به لزوم احداث مهدکودک در محیط زندان اشاره کرد و گفت در حال حاضر سازمان بهزیستی در چند زندان ازجمله کرمانشاه که آمار زنان زندانی زیاد است اقدام به احداث مهدکودک کرده است اما بهتر است مهدکودک در فضای خارج از زندان باشد و در چند شیفت کار کند تا مادران زندانی در آنجا حضور یابند، نه این‌که کودکان در زندان باشند و تنها چندساعتی را در مهدکودک حضور داشته باشند. او به حق امنیت کودکان در محیط زندان، ملاقات حضوری کودکان با والدین بدون حضور ماموران اشاره کرد و گزینه حبس خانگی در مورد زندانیان زن باردار و شیرده به‌جای زندانی بودن در محیط پرتنش زندان را به‌عنوان یک راه‌کار برشمرد.
باقری همچنین به قانون چند کشور در مورد سن همراهی کودکان با مادر زندانی اشاره و بیان کرد در ایران، مصر و عربستان تا ۲ سال و در اسپانیا تا ۳ سال فرزندان حق دارند با مادر زندانی خود همراه باشند.
«ملیحه وفامهر» روانشناس، سخنران دیگر این نشست به بررسی اثرات زندانی شدن والدین بر کودکان پرداخت. او گفت زندانی شدن آثار متفاوتی دارد ازجمله برچسب خوردن، منزوی و طرد شدن کودکان. گاهی فرزندان زندانیان مجبور می‌شوند مدرسه‌شان را عوض کنند چون مورد تحقیر و توهین قرار می‌گیرند. کودکان برای دیدن والدین در ساعات ملاقات ممکن است مجبور شوند توضیح بدهند که کجا بوده‌اند. گاهی بچه‌هایی که خلاق‌ترند زندگی دوگانه‌ای برای خود ایجاد می‌کنند یعنی شروع به رویاپردازی می‌کنند. همچنین کودکان دچار احساس گناه می‌شوند چون جامعه با آن‌ها مثل خود زندانی برخورد می‌کند. واکنش‌های رفتاری مانند ترس و احساس فقدان همیشه با کودکی که والدینش در زندان هستند، وجود دارد. سایر تبعات آن بسته به شخصیت کودک متفاوت است. کودکان درون‌گرا منزوی می‌شوند و برون‌گراها پرخاشگر. همچنین شاهد تغییر در الگوی خواب و خوراک، استفاده از الکل و مواد مخدر هستیم و اختلال بعد از سانحه، بعد از دستگیری پدر و مادر، کاهش درآمد خانواده، جدایی پدر و مادر از هم تاثیرات دیگری است که در زندگی کودکان آنان رخ می‌دهد.
این روانشناس افزود: تحقیقات نشان داده است در دستگیری‌هایی که با زور صورت می‌گیرد، نطفه‌های درگیری بچه‌ها در آینده با مراجع قدرت شکل می‌گیرد. درحالی‌که اگر مامورها با آرامش والد یا والدین را همراه خود ببرند و برای بچه‌ها توضیح بدهند که اتفاق بدی برای والدینشان نخواهد افتاد احتمال این درگیری در آینده کاهش می‌باید.
او به نیازهای کودکان و والدین در دوران دستگیری اشاره کرد و گفت: حفظ رابطه با بچه‌ها در زمان زندان، ملاقات چهره به چهره و صحبت تلفنی بسیار مهم است و هم به والدین، هم به بچه‌ها کمک می‌کند که رابطه نزدیکی با هم داشته باشند. در غیر این صورت در تخیل بچه‌ها اتفاقات عجیب‌وغریب در زندان ممکن است رخ دهد که به سلامتی روان آنان ضرر می‌زند. ملاقات اول خیلی مهم است و کودکان در ملاقات اولیه اضطراب زیادی از خود نشان می‌دهند چرا که می فهمند والد زندانی است .وفامهر در مورد بودن بچه در زندان محیط زندان گفت همراه با رنج مادر بچه هم رنج می‌برد او به محیطی متفاوت از زندان نیاز دارد مثلا در هند مهدکودک‌هایی در زندان هست که فرزندان زندانیان همراه با کودکان ماموران زندان و خانه‌های اطراف زندان باهم یکجا هستند و باهم بزرگ می‌شوند. در اسپانیا پدر و مادری که هردو زندانی هستند و کودکان زیر سه سال دارند همه اعضای خانواده باهم در سلول‌هایی شبیه خانه زندگی می‌کنند.
او به وضعیت کودکانی که والدین محکوم به مرگ دارند اشاره کرد که به‌شدت وضعیتی آسیب‌زاست. روند محکوم شدن تا اعدام معمولا طولانی است که سبب می‌شود در کودکان اندوه طولانی شکل بگیرد. همچنین اتهام به خود که عزت‌نفس بچه را از بین می‌برد، انزوای اجتماعی و احساس بی‌قدرتی و استرس همیشگی که حکم کی اجرا می‌شود از سایر تبعات مضر مجازات والدین بر کودکان است. وفامهر گفت معمولا این بچه‌ها در آینده با مراجع قدرت درگیر می‌شوند و به پسری اشاره کرد که پدرش اعدام شده بود و خودش در آینده مجرم و محکوم به مرگ شد.
او در ادامه به جنبه دیگری از تاثیر زندان بر والدین و کودک پرداخت و گفت: والدینی که بعدِ مدتی از زندان برمی‌گردند شاهد این هستند که بچه‌هایشان تغییر کرده‌اند و نیازهای دیگر دارند. بچه‌ها هم دچار مشکل می‌شوند و ممکن است نتوانند آن‌ها را بپذیرند یا این‌که چسبندگی به والدین پیدا کنند. بنابراین سایر افراد خانواده باید به‌به والدین در مورد اتفاقات خانه اطلاع دهند.
این روانشناس به اهمیت بودن مشاور در زندان اشاره کرد و در پایان به تحقیقاتی در مورد سیستم‌های قضایی پرداخت که در آن‌ها قانون از بچه‌ها حمایت می‌کند این تحقیقات نشان داده چنین کودکانی در آینده آنان وارد سیستم قضایی شده‌اند اما در سیستم‌هایی که از کودکان حمایت نمی‌شود آنان به جرگه بزهکاران می‌پیوندند.
«زهرا جعفری» عضو کمیسیون اسلامی سخنران بعدی مراسم به بررسی موازین بین‌المللی در مورد کودکان همراه با مادران زندانی پرداخت. او گفت: در قوانین بین‌المللی تدابیری برای حمایت از بزه دیده و بزهکار به جهات سن، جنس و وضعیت سلامت اندیشیده شده است. در حوزه کودکانِ همراه با مادران زندانی این تدابیر گاهی غیرمستقیم و گاه مستقیم است. تدابیر غیرمستقیم به زنان دارای فرزند شیرخوار توجه کرده است و تدابیر مستقیم متوجه خود کودک است. برخی از این اسناد لازم‌الاجرا هستند و برخی هم ضمانت اجرایی لازم را ندارند. از اسناد لازم‌الاجرا می‌شود به کنوانسیون رفع کلیه اشکال تبعیض علیه زنان اشاره کرد که گرچه ماده‌ای در حمایت از مادران به‌طور مستقیم ندارد اما به شکل غیرمستقیم در ماده ۱۲ بند ۲ دولت‌های عضو موظف‌اند خدمات لازم را در اختیار زن باردار و شیرده قرار دهند. او همچنین به کنوانسیون حقوق کودک اشاره کرد که باز مقرره مستقیم ندارد اما مبنای سنجش رفتار دولت‌ها در حمایت از کودکان است و این‌که کدام استاندارها برای کودکان در این کشورها رعایت شده را مدنظر قرار داده است. در این کنوانسیون به شرایط دشوار اشاره‌شده و استانداردهایی برای حضور کودک در این مواقع تعیین شده است. ازجمله شرایط دشوار می‌توان به زندان اشاره کرد.
برابر بند ۲ ماده ۲ این کنوانسیون[۱] هیچ کودکی به دلیل وضعیت والدینش نباید مورد تبعیض قرار گیرد. در ماده ۳ بند ۱ گفته‌شده که منافع عالیه کودکان باید در کلیه موارد سرلوحه قرار گیرد[۲]. او در ادامه به معاهدات غیرالزام آور نیز اشاره کرد و گفت: در اعلامیه السالوادور آمده باید به امنیت کودک و به نیازمندی‌های کودکان توجه شود و منافع عالیه کودک در زندان در سرلوحه باشد. همچنین در اعلامیه بانکوک به نیازمندی‌های بهداشتی و تغذیه‌ای و همچنین تغذیه مادر باردار یا شیرده و جدا نکردن مادر شیرده ازکودکان اشاره شده است. همچنین به ویزیت شدن ادواری توسط پزشک اطفال و داشتن پوشاک مناسب او توجه شده است.
درنهایت جعفری به ایرادات این معاهدات اشاره کرد ازجمله آنکه در موازین بین‌المللی به حداقل یا حداکثر سن کودک برای همراهی با مادر زندانی خود اشاره‌ای نشده است؛ این سندها پشتوانه لازم اجرایی ندارد و در این اسناد ریز ِحمایت‌های کودکان مقیم در زندان توجه نشده است.
«ثریا عزیزپناه» فعال حقوق کودک آخرین سخنران این نشست بود که به دلایل رشد بزه در بین زنان ایرانی اشاره کرد و گفت در حال حاضر به دلیل رشد مهاجرت از روستاها به شهرها برخلاف چهار دهه پیش جمعیت شهرنشین بیشتر از روستانشین شده که حاشیه‌نشینی را همراه خود به وجود آورده است.
چهار دهه پیش هفتاد درصد جمعیت ایران روستایی بوده الان معکوس شده و ۷۲ درصد شهرنشین مابقی روستانشین هستند. ۱۵_۲۰ میلیون داریم که خودش به معنای محرومیت از زیرساخت‌های لازم مانند آموزش، داشتن محل سکونت امن… است. از دیگر سو بی‌سوادی مطلق و نسبی جمعیت ایران هم قابل‌توجه است که ده میلیون بی‌سواد مطلق داریم. کسانی که تنها سواد خواندن و نوشتن داشته باشند مسلما مهارتی برای فرزندپروری ندارند ازدواج‌های زودرس، افزایش اعتیاد به دلیل تمایل به لاغری و زیباتر شدن و همین‌طور پایین بودن قیمت روان‌گردان‌ها سبب افزایش زندانیان زن شده است.
این فعال حقوق کودکان افزود: دومین جرمی که باعث زندانی شدن زن‌ها می‌شود فروش و سوءمصرف مواد مخدر است. جرایم مالی هم در زنان افزایش‌یافته که دلیلش ناآشنایی زنان با قوانین است. برخی از مردان زنان را مدیرعامل می‌کنند و مسئولیت مالی را به گردن زنان می‌گذارند که در مواردی منجر به زندانی شدن زنان می‌شود. افزایش خشونت‌های زنان در قتل همسر هم از دیگر دلایل افزایش میزان زنان زندانی در ایران است.
او ادامه داد: در استان تهران، کرمانشاه و مرکزی که مادران زندانی بیشتری داریم کودکان تا شش سال می‌توانند با مادر بمانند. برخی مخالف همراه بودن کودک با مادر در زندان هستند به دلیل نبود بهداشت مختص کودک و عدم دسترسی به نور؛ نداشتن تعامل اجتماعی کودکان با خانواده و همسالان؛ و نیاز کودک به فضای باز و بازی با همسالان. از دیگر سو، موافقان به این نکته اشاره می‌کنند که بودن در کنار مادر بزرگ‌ترین نیاز کودک از تولد تا یک‌ماهگی است که تبعات محرومیت ماندگار دارد.
در برخی از استان‌ها مهدکودک‌هایی در نظر گرفته شده است اما این‌که مسئولان نهادهای رفاهی زندان چقدر با سازوکار کودکی و نیازهای آنان آشنا هستند خود جای سوال است. این‌که کودک در مهدکودک ساعتی خارج از سلول باشد فی‌نفسه بد نیست چراکه او نیاز به بازی و نور و هم‌سالانش دارد اما این‌که آن مراقب کودک در زندان تخصص لازم برای کار با چنین کودکانی را دارد یا نه جای سوال است؛ چراکه بیرون از زندان هم مهدکودک درست کم داریم.
عزیزپناه نقش جامعه مدنی در کمک به مسئولان را یادآور شد و گفت: مشارکت بخش جامعه مدنی که مبتنی بر کار داوطلبانه است می‌تواند بخشی از مشکلات را حل کند. این مشارکت هم رایگان و هم تخصصی است؛ اما متاسفانه این در بسته است. او خاطرنشان کرد: بخش اجتماعی سازمان زندان‌ها باید آگاه باشد نهادهای مدنی بهترین شرکای آنان هستند که می‌توانند به مادران و کودکان آموزش دهند.
در بخش پرسش و پاسخ، شرکت‌کنندگان سوالاتی را از سخنرانان پنل پرسیدند ازجمله به مورد اسپانیا که مرد و زن زندانی همراه با کودک در سلول‌هایی شبیه خانه حبس خود را می‌گذارند دیگر تنبیه به‌حساب نمی‌آید و ماهیت حبس را به زیر سوال می‌برد. در پاسخ عنوان شد که این از دریچه رویکرد تنبیهی است و حبس زندانی از نگاه ترمیمی می‌تواند برای محفوظ ماندن دیگران از فرد زندانی باشد.
در این نشست از نسرین ستوده که خود مادر زندانی بودن را تجربه کرده بود، خواسته شد تا نظر خود را در رابطه با همراهی کودک با مادر زندانی بیان کند. ستوده با تاکید بر این نکته که می‌بایست در همه حال منافع کودک اصل باشد، گفت در نبود مادران دیگران می‌توانند نقش او را ادامه دهند از همین رو به اهمیت رابطه پدر با فرزندان از همان بدو تولد فرزند اشاره کرد و گفت چنین رابطه‌ای باعث می‌شود در نبود مادر، پدر بتواند از عهده مراقبت از فرزندان بربیاید و تجربه خانواده خود را در این زمینه موفق خواند به‌طوری‌که نبود او در زمان زندان لطمه جدی به فرزندانش نزده بود. وی سپس عنوان کرد بین کودکان والدین زندانی عقیدتی و والدین زندانی معمولی تفاوت بسیار است دسته دوم از جامعه طرد می‌شوند و والدین خود را که منزه‌ترین انسان‌ها پیش آن‌هاست به‌یک‌باره مجرم می‌بینند.
در کنار این نشست، نمایشگاه کوچکی از نقاشی‌های کودکانی که والدین زندانی (عادی-سیاسی) دارند در معرض دید شرکت‌کنندگان قرار گرفته بود.
[۱] کشورهای طرف کنوانسیون تمام اقدامات لازم را جهت تضمین حمایت از کودک در مقابل تمام اشکال تبعیض، مجازات براساس موقعیت، فعالیتها، ابراز عقیده و یا عقاید والدین، قیم قانونی و یا اعضای خانواده کودک به عمل خواهند آورد.
[۲] در تمام اقدامات مربوط به کودکان که توسط مؤسسات رفاه اجتماعی عمومی و یا خصوصی، دادگاهها، مقامات اجرائی، یا ارگانهای حقوقی انجام می‌شود، منافع کودک از اهّم ملاحظات است.