نگاهی به کتاب «پرده‎نشینان سخنگوی»

پرده‎نشینان سخنگوی. ماگه رحمانی. بازنویسی فاطمه صادقی. تهران: نگاه معاصر: ۱۳۹۳

بیدارزنی: پرده‌نشینان سخنگوی روایتی قدرت‎آفرین از تاریخی است که کمتر روایت شده یا آن‎گونه که مترجم کتاب مطرح می‎کند، تاریخ جبران است. با اینکه خانم رحمانی، افغانستانی است اما برای این روایت از تاریخ فراموش‌شدگان، از زنان پارسی‎گوی سخن به میان می‎آورد و به جای استفاده از ایران و افغانستان، از خراسان و فارس، هرات، سیستان، هندوستان، بدخشان، آذربایجان، کردستان و … استفاده می‎کند.

ماگه رحمانی در سال ۱۳۲۸ هجری این کتاب را تالیف کرده است. وی در مقدمه انگیزه خود را از نوشتن کتاب، این‌طور می‎گوید: «چون خوشبختانه در این اواخر در بین زنان شرق و در آن در بین زنان و دختران وطن عزیز ما جنبش و نهضتی پدید آمده و از طرف دیگر تشویق و تحریک بزرگان و دانشمندان برای بلند بردن سویه این طبقه به مشاهده می‎رسد، موقع را مساعد شمرده، خواستم زنان سخنگوی عصرهای گذشته را به هموطنان گرامی ‎معرفی نمایم.» (ص:۱۸)

کتاب نوعی تذکره‎نویسی است.«سنت تذکره‎نویسی غالبا در برابر سنت تاریخ‎نویسی قرار می‎گیرد. تواریخ عمدتا به بازگویی شرح وقایع بزرگان و قدرتمندان می‎پردازند. اما تذکره سرگذشت مردم را بازگو می‎کند و لذا تاریخ فرودستان است. خاصیت تذکره این است که به یاد می‎آورد و بر بسیاری از پیش‌فرض‌ها خط بطلان می‎کشد. لذا با خواندن این اثر پرسش‎هایی پدید می‎آیند. از جمله اینکه چرا دیوان شاعران مرد از جنگ‎ها و غارت‌ها جسته است اما دیوان بسیاری از شعرای زن، آثار آنها و حتی نامشان به استثنای آن عده که همخانه و همسایه قدرت بوده‎اند از یادها رفته، به نحوی که انگار هرگز نبوده‎اند؟» (ص:۱۱) خانم رحمانی در لابلای سطور این کتاب در جستجوی پاسخ به این سئوالات است.

کتاب در پنج فصل نگاشته شده است. در هر فصل نویسنده توضیح کوتاهی درباره شرایط تاریخی و ادبی آن دوره می‎دهد و سپس به شرح زندگی و احوال شاعران زن می‎پردازد. فصل اول با عنوان «نظری به ادبیات فارسی از ابتدای اسلام تا آخر قرن ششم» از چهار شاعر زن یاد می‎کند که در این عصر زیسته‎اند. رابعه بلخی اولین شاعر زنی است که درتذکره‎ها نامش آورده شده و هم زمان با رودکی می‌زیسته؛ هم عصران وی مهستی گنجوی، سیده بیگم علویه و مطربه کاشغری هستند که رحمانی از آنها یاد می‎کند.

فصل دوم کتاب به قرن هفتم و هشتم و نهم شمسی، فصل سوم به قرن دهم و یازدهم و دوازدهم و فصل چهارم به قرن سیزدهم  می‎پردازد. فصل آخر کتاب به شاعران مجهول‌الزمان اختصاص دارد و لیست بلندی از این زنان بی‎زمان ارائه می‎دهد.

کتاب گرچه خود مقاومتی در برابر فراموشی زنان از تاریخ است، اما فراموشی سرنوشتش بوده است. «از این کتاب اقوال بسیاری به سرقت رفته، تکه تکه شده، و اینجا و آنجا بازگو شده‎اند؛ بی آنکه از نویسنده و اثرش نام و نشانی چندانی به جای مانده باشد. یعنی این اثر در سرنوشت آن سخن‌گویان نیز شریک است. بسیاری از آنها نیز هماوردانی بوده‎اند که اعمال و اشعارشان دستخوش چپاول شده و اینجا و آنجا در دیوان اشعار سخن‌سرایان و تذکره‌نویسان دیگر خودنمایی می‎کند؛ ولی از خود آنها نام و نشانی در دست نیست.» (ص:۱۱)

کتاب در ۱۸۰ صفحه در انتشارات نگاه معاصر و از سری سپهر زنان به چاپ رسیده و در بازار موجود است.