بیدارزنی: خبرهای خودکشی در ایران یکی پس از دیگری از راه می‌رسند. دو دختر نوجوان در جنت‌آباد تهران با پرتکردن خود از پشت‌بام یک ساختمان دست به خودکشی زدند. زنی ۲۱ ساله در دزفول دست به خودسوزی زد. دختر ۱۱ ساله کامیارانی به دلیل ازدواج اجباری خود را حلق آویز کرد. بر اساس آمار اعلام شده از سوی سازمان پزشکی قانونی کشور در سال گذشته(سال ۹۴) ۴۰۲۰ نفر بر اثر خودکشی جان خود را ازدست دادند. در این میان آمار خودکشی بین نوجوانان و دانش‌آموزان روند رو به رشدی داشته است. در سه ماهه نخست سال ۹۴، سیزده نوجوان ۱۱ تا ۱۸ سال به زندگی خود پایان دادند. خودکشی در میان نوجوانان اما فقط مختص به ایران نیست و بر اساس گزارش سازمان ملل، خودکشی دومین عامل مرگ‌ومیر جوانان در سنین ۱۵-۲۹ سال در جهان اعلام‌شده است.
در مطلب پیش رو نگاهی به آمار جهانی خودکشی، دلایل خودکشی در زنان و تفاوت آمار خودکشی زنان در کشورهای توسعه‌یافته و کشورهای درحال‌توسعه می‌اندازیم:
خودکشی معضلی جهانی:
در هر ۴۰ ثانیه یک نفر براثر خودکشی در جهان جان خود را از دست می‌دهد[۱]. به‌طور تقریبی سالانه بیش از ۸۰۰ هزار نفر در جهان بر اثر خودکشی می‌میرند.۱۰ تا ۲۰ میلیون نفر اقدام به خودکشی می‌کنند و ۵۰ تا ۱۲۰ میلیون نفر تحت تأثیر خودکشی نزدیکان و اعضای خانواده خود قرار می‌گیرند .بر اساس آمار سازمان بهداشت جهانی در ۴۵ ساله گذشته تعداد خودکشی‌ها در جهان ۶۰ درصد افزایش پیدا کرده است.
خودکشی معضلی جدی در کشورهای با درآمد متوسط و پایین است؛ کشورهایی که دسترسی به خدمات درمانی و بهداشتی در آنها محدود و پرهزینه است. ۷۵ درصد خودکشی‌ها در جهان در کشورهایی با درآمد پایین و متوسط رخ می‌دهد.
در کشورهای ثروتمند تعداد مردانی که بر اثر خودکشی جان خود را از دست می‌دهند ۳ برابر زنان است. این رقم برای کشورهای با درآمد پایین ۱٫۵برابر است.
خودکشی یکی از مهم‌ترین عوامل مرگ و میر در میان نوجوانان سنین ۱۵ تا ۱۹ سال در جهان است. همان‌طور که در شکل ۲ دیده می‌شود در کشورهای با درآمد متوسط و پایین نرخ میزان خودکشی در سنین ۱۰ تا ۲۵ سال بسیار بالاتر از سنین دیگر است.
نرخ خودکشی براساس جنسیت:
بر اساس کلیشه‌های مرسوم زنان و مردان در جوامع نقش‌ها و مسئولیت‌های متفاوتی را به عهده می‌گیرند و این تفاوت‌های ساختاری در تعامل با تفاوت‌های بیولوژیکی موجب بروز رفتارهای متفاوت در هنگام خودکشی در زنان و مردان می‌شود. بر اساس آمارهای جهانی میزان خودکشی در مردان ۳ برابر زنان است. هرچند این رقم بیشتر در خصوص کشورهای با درآمد بالا و کشورهای توسعه‌یافته صادق است. در کشورهای با درآمد متوسط و پایین نرخ خودکشی زنان و مردان تقریبا برابر است. از سوی دیگر آمارها نشان می‌دهند اقدام به خودکشی در زنان بیشتر از مردان است اما تعداد مردانی که به دلیل اقدام به خودکشی می‌میرند، بیشتر است.
دلایل مختلفی برای تفاوت نرخ خودکشی زنان و مردان عنوان شده است از جمله عدم برابری جنسیتی و محدودیت‌های اجتماعی و فرهنگی که موجب ایجاد تعارض و درگیری میان زنان و مردان می‌شود. اختلالات روانی و تفاوت دسترسی زنان و مردان به مشروبات الکلی و مواد مخدر نیز از دیگر عواملی است که بر تفاوت خودکشی زنان و مردان و شیوه خودکشی آنها تاثیر می‌گذارد.
نرخ خودکشی براساس سن:
بر اساس آمارهای جهانی صرف‌نظر از محل زندگی و جنسیت کمترین میزان خودکشی مربوط به افراد زیر ۱۵ سال و بیشترین میزان خودکشی برای افراد بالای ۷۰ سال است. میزان خودکشی افراد در سنین ۱۵ تا ۷۰ سال بسته به محل زندگی و جنسیت متفاوت است. در برخی کشورها نرخ خودکشی با افزایش سن بالا می رود. درصورتی‌که در کشورهای دیگر بیشترین میزان خودکشی مربوط به سنین جوانی و نوجوانی است.
بیشترین تفاوت الگوی خودکشی در کشورهای با درآمد بالا و کشورهای با درآمد پایین و متوسط در میزان خودکشی زنان جوان و زنان مسن در این کشورها است. در کشورهای با درآمد پایین و متوسط نرخ خودکشی زنان میانسال و جوان بسیار بیشتر از کشورهای با درآمد بالا است.از دیگرسو بیشترین میزان خودکشی در کشورهای با درآمد بالامربوط به مردان میانسال است.
اقدام به خودکشی:
اقدام به خودکشی در بسیاری از موارد علل اجتماعی و یا اقتصادی دارد. اقدام به خودکشی فشار مضاعفی را بر سیستم خدمات بهداشت و سلامت جامعه به دلیل ارائه خدمات فیزیکی و خدمات روانی جهت درمان فرد مصدوم وارد می‌کند. در برخی موارد افرادی که اقدام به خودکشی می‌کنند ممکن است دچار نقص عضو و یا معلولیت شوند، از سوی دیگر افرادی که قبلا سابقه خودکشی داشته‌اند بیشتر از دیگر افراد در معرض خودکشی هستند. به همین دلیل این افراد نیاز به مراقبت و توجهات ویژه‌ای دارند.
نرخ خودکشی زنان:
آمار خودکشی‌های ذکر شده در این مقاله از سایت WHO و با توجه به شاخص توسعه‌ی انسانی که کشورها را به سه دسته پایین، متوسط و بالا تقسیم‌بندی کرده به دست آمده است. نرخ سالیانه خودکشی در کشورهای با شاخص توسعه‌ی انسانی متوسط برای مردان ۱۵٫۴ نفر در هر ۱۰۰ هزار نفر و برای زنان ۱۱٫۷ نفر در ۱۰۰ هزار نفر است. در کشورهای با شاخص توسعه‌ی انسانی بالا نرخ خودکشی مردان ۱۹٫۳ در ۱۰۰ هزار نفر و برای زنان ۵٫۹ نفر در ۱۰۰ هزار نفر است. این رقم برای کشورهای با نرخ توسعه‌ی انسانی بالا در کشورهای آسیایی تقریبا برابر است. در کشورهای آسیایی نرخ خودکشی مردان ۱۲٫۵ نفر در هر ۱۰۰ هزار نفر و برای زنان ۱۳ نفر در هر ۱۰۰ هزار نفر است. تحقیقات نشان می‌دهد نرخ خودکشی زنان در آسیا صرف نظر از میزان توسعه‌یافتگی کشورها بسیار بالاتر از سایر نقاط جهان است.
عوامل اجتماعی:
میزان خودکشی در کشورها بسته به عوامل اجتماعی و عوامل فردی متغیر است. جنگ، بلایای طبیعی، شرایط اجتماعی بی‌ثبات (آوارگی و بی‌خانمانی)، تبعیض، احساس تنهایی، آزار و اذیت و خشونت‌های خانوادگی از جمله عوامل اجتماعی و بیرونی است که احتمال خودکشی را افزایش می‌دهد. اختلالات روانی، اعتیاد به الکل و مواد مخدر، شرایط بد اقتصادی و سابقه خودکشی در خانواده نیز از جمله عوامل فردی است که احتمال خودکشی در افراد را افزایش می‌دهد.
سن:
در هند دختران زیر چهارده سال و زنان جوان زیر ۳۰ سال در مقایسه با پسران و مردان در این گروه سنی بیشتر در معرض اقدام به خودکشی هستند. در مطالعه‌ی سرتاسری در این کشور در مناطق روستایی مشخص شد نرخ خودکشی در سن ۱۵-۲۴ سال در میان زنان ۱۰۹ نفر و در مردان ۹۶ نفر در هر ۱۰۰ هزار نفر است.
در پژوهشی دیگر مشخص شد که میزان خودکشی در سنین ۱۵-۲۹ سال در میان مردان ۴۰ درصد و در زنان ۵۶ درصد است. سن خودکشی زنان پایین‌تر از مردان است. سن خودکشی زنان به طور میانگین ۲۵ سال و برای مردان ۳۴ سال است.
وضعیت تاهل:
یکی از مواردی که در ارتباط با خودکشی مطرح می‌شود این است که احتمال خودکشی در افراد مجرد (کسانی که ازدواج نکرده‌اند، جدا شده‌اند، یا همسر خود را از دست داده‌اند) بیشتر از افراد متأهل است. این ادعا بر اساس شواهد به دست آمده از کشورهای درحال توسعه مطرح شده است. درحالیکه تحقیقات نشان داده است به طور مثال در کشوری مانند چین نرخ خودکشی افراد مجرد لزوما بیشتر از افراد متأهل نیست و یا در کشوری مثل هند تأهل به تنهایی برای جلوگیری از خودکشی افراد کافی نیست. در جوامع سنتی مثل هند عوامل دیگری مانند خانواده و اجتماع در این خصوص بسیار تاثیرگذار هستند.
از سوی دیگر آمار به دست آمده از کشورهای در حال توسعه نشان می‌دهد که متأهل بودن در زنان بسیار کمتر از مردان احتمال اقدام به خودکشی را در آنها کاهش می‌دهد. وضعیت و شرایط زندگی مشترک می‌تواند زن‌ها را در معرض اقدام به خودکشی قرار دهد. ازدواج زودهنگام، زایمان در سنین پایین، موقعیت بد اجتماعی، وابستگی اقتصادی، محدودیت‌های فرهنگی و مذهبی و خشونت‌های خانوادگی از جمله عواملی است که بر میزان خودکشی زنان در کشورهای درحال توسعه تاثیرگذاراست.
روش‌های خودکشی:
روش‌هایی که مردان غالبا برای خودکشی استفاده می‌کنند مهلک‌تر از زنان است. زنان اغلب به‌وسیله‌ی خوردن سم و یا دارو خودکشی می‌کنند . در کشورهای توسعه‌یافته زنان در بیشتر مواقع با خوردن دارو اقدام به خودکشی می‌کنند. روشی که احتمال کشندگی آن کم است. در کشورهای در حال توسعه بهخصوص مناطق روستایی زنان از سم‌های کشنده‌تری برای خودکشی استفاده می‌کنند.
خودسوزی یکی از متداول‌ترین روش‌هایی است که زنان در هند، سریلانکا، ایران و بسیاری از کشورهای خاورمیانه برای خودکشی انتخاب می‌کنند. در ایران بیش از ۷۰ درصد خودسوزی‌ها توسط زنان انجام می‌شود.
عوامل پزشکی:
- افسردگی یکی از دلایل خودکشی در زنان و مردان است. شیوع افسردگی احتمال اقدام به خودکشی زنان را دو برابر بیشتر از مردان می‌کند. افسردگی در زنان در سنین پایین‌تری به نسبت مردان و با پدیدار شدن تغییرات فیزیولوژیک در هنگام بلوغ پدیدار می‌شود. از این‌رو سن اقدام به خودکشی در زنان پایین‌تر از مردان است. بی‌اشتهایی، ابتلا به بیماری‌های لاعلاج نظیر سرطان، ایدز و… از جمله دیگر عواملی است که احتمال اقدام به خودکشی افراد را بیشتر می‌کند.
- چرخه قاعدگی و بارداری:
احتمال اقدام به خودکشی در زنان در هنگام قاعدگی بیشتر از زمان‌های دیگر است. پژوهش ها نشان می‌دهد ۲۵ درصد زنانی که به‌وسیله خودکشی جان خود را از دست داده اند در هنگام اقدام به خودکشی پریود بوده‌اند.
بارداری غالبا عاملی بازدارنده برای خودکشی است؛ اما احتمال اقدام به خودکشی در طول دوره بارداری یا بعد از آن در زنانی که زیر ۲۰ سال سن دارند، بارداری ناخواسته یا سقط جنین را تجربه کرده‌اند و یا دچار افسردگی پس از زایمان شده‌اند به مقدار قابل توجهی افزایش پیدا می‌کند.
سقط جنین در زنان جوان آنها را در مقابل احتمال اقدام به خودکشی آسیب‌پذیر می‌سازد.
احتمال اقدام به خودکشی، ابتلا به اختلالات روانی مانند افسردگی، اضطراب، اعتیاد به مواد مخدر بعد از سقط جنین در زنان بهخصوص زنان جوان افزایش می‌یابد
عوامل اجتماعی:
آسیب‌های دوران کودکی مانند آزار و اذیت‌های فیزیکی، روانی و جنسی احتمال اقدام به خودکشی در افراد را افزایش می‌دهد. خشونت خانوادگی از عواملی است که موجب می‌شود زنان دست به خودکشی بزنند. تحقیقات نشان می‌دهد که احتمال خودکشی و یا دیگرکشی در زنانی که تحت خشونت خانوادگی هستند و از حمایت‌های اجتماعی برخوردار نیستند بسیار زیاد است. خودکشی در جوامع آمریکای جنوبی در بین زنانی که تحت خشونت خانوادگی هستند، امری متداول است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد خشونت‌های خانوادگی یکی از مهم‌ترین عواملی است که زنان را به سمت خودکشی سوق می‌دهد. خشونت خانوادگی در بسیاری از کشورهای آسیایی به دلیل عوامل فرهنگی و اجتماعی و ساختار مردسالارانه‌ای که دارند امری متداول است. در بسیاری از کشورهای در حال توسعه رابطه معناداری بین میزان خودکشی زنان و خشونت خانوادگی وجود دارد.
۴۸ درصد خودکشی زنان در برزیل، ۶۱ درصد خودکشی زنان در مصر، ۶۴ درصد خودکشی زنان در هند، ۱۱ درصد خودکشی زنان در اندونزی و ۲۸ درصد خودکشی زنان در فیلیپین به دلیل خشونت‌های خانوادگی بوده است. عوامل فرهنگی نیز در افزایش میزان خشونت علیه زنان نقش به سزایی دارند. به طور مثال در چین سیاست تکفرزندی فشار زیادی را بر زنان به دلیل تمایل مردان به داشتن فرزند پسر وارد می‌کند.
یکی از عوامل فرهنگی در هند که موجب می‌شود زنان تحت خشونت خانوادگی قرار بگیرند جهیزیه است. چنانچه جهیزیه که دختر با خود به خانه شوهر می‌آورد انتظارات آنها را برآورده نکند عروس جوان ممکن است کشته شود یا دست به خودکشی بزند. زنان در هند، اغلب دست به خودسوزی می‌زنند. در بررسی ۱۵۲ زن متأهل که دچار سوختگی شده‌اند ۳۲ نفر (۲۱ درصد) به دلیل مشکلات خانوادگی دست به خودسوزی زده‌اند. خودکشی در زنان متاهل در هند اغلب ۲ تا ۵ سال پس از ازدواج رخ می‌دهد.
آزار و اذیت جنسی به خصوص در دوران کودکی موجب آسیب‌های روانی در زنان می‌شود که خودکشی یا اقدام به خودکشی در آنها را افزایش می‌دهد.
تحقیقات نشان می‌دهد که احتمال خودکشی در زنان به خصوص در سنین پایین در جوامعی که خانواده و ساختارهای اجتماعی محدودیت‌های زیادی را به زنان تحمیل می‌کند بسیار بیشتر از جوامعی است که بر برابری‌های اجتماعی تاکید دارند.
پیشگیری از خودکشی:
برای کاهش میزان خودکشی در زنان باید هم بر عوامل اجتماعی و هم عوامل فردی تمرکز کرد. آموزش، امنیت و استقلال اقتصادی و توانمندسازی زنان می‌تواند نقش بهسزایی در کاهش میزان خودکشی در زنان داشته باشد. همچنین وضع قوانین بازدارنده در خصوص منع ازدواج کودکان و ارتکاب خشونت خانوادگی می‌تواند در کاهش میزان خودکشی زنان موثر باشد.
با توجه به افزایش آمار خودکشی در جهان سؤالی که مطرح می‌شود این است که آیا پایان دادن به معضل خودکشی امکان‌پذیر است؟ واقعیت این است که ما نمی‌توانیم به طور کامل جلوی این پدیده‌ی فراگیر را بگیریم اما می‌توانیم با اتخاذ سیاست‌هایی در راستای کاهش آن قدم برداریم. نشانه‌ها و عوامل بروز خودکشی را باید جدی گرفت. افسردگی، نداشتن اعتماد به نفس، انزوا و عدم تمایل به حضور در اجتماع، کم‌اشتهایی و کم‌خوابی، خشم بدون دلیل، خستگی مفرط، گریه‌های بی‌دلیل، رفتارهای پرخطر، داشتن سردرد و معده‌دردهای طولانی؛ همه و همه می‌توانند از نشانه‌هایی باشند که به خودکشی در افراد منتج می‌شوند. باید بدانیم این‌ها موضوعاتی نیستند که بتوان به راحتی از کنارشان گذشت و آنها را نادیده گرفت.
واقعیت این است که پایان دادن به بحران خودکشی امکان‌پذیر نیست اما با آموزش، آگاه‌سازی افراد و با واردساختن دستگاه‌های مرتبط با بهداشت و سلامت در جامعه، می‌توان در راستای کاهش آن قدم برداشت.
[۱]http://edition.cnn.com/2014/09/05/world/who-global-suicide-report/