تا قانون خانواده برابر: طراحی شهری قطعا تنها عامل تاثیرگذار بر احساس امنیت زنان نیست اما باید به عنوان بخشی مهم و اساسی از یک رویکرد چند سطحی توسعه امنیت اجتماعی مد نظر قرار بگیرد. امروزه برنامه ریزی شهری در پاسخ به رهیافت های گذشته ای که درتعریف، تفسیر و اقدام برای برنامه ریزی تجارب زنان را نادیده می گرفت، به شدت به ابعاد جنسیتی حساسیت نشان می دهد. اکنون دوران برنامه ریزی سوم شامل مفاهیمی مانند جنسیت وبرنامه ریزی هدفمند است که هدفش کشف، آزمون، تجزیه و تحلیل و به چالش کشیدن فکر و اقدام برنامه ریزی متعارف از منظر جنسیت است. این مقاله با هدف بررسی چگونگی ایمن سازی فضای شهری برای زنان و به مناسبت روز جهانی مبارزه با خشونت علیه زنان نگاشته شده است.
اهمیت مشارکت زنان در فرآیند برنامه ریزی شهری
تجربه زنان از امنیت در نواحی شهری با تجربه مردان متفاوت است. مجموعه های شهری و شیوه های طراحی شده آن روی سطوح ترس و امنیت زنان تاثیر می گذارد. زنان به طور مشخص نقشه های تفضیلی ذهنی از بخش هایی از مکان های شهری ایمن از نظر خودشان و همچنین مکان هایی را که باید از آنها دوری کنند، بر می سازند. ترس نقش مهمی از نحوه استفاده زنان از مکان های عمومی دارد؛ بنابراین برای تضمین حضور برابر آنها در فضاهای عمومی، زنان باید در فرآیند برنامه ریزی و طراحی شهری مشارکت فعال داشته باشند (حامدی و نعیمی،1389).
تعریف ایمن سازی فضاهای عمومی برای زنان
برنامه ریزی و طراحی فضاهای عمومی ایمن برای زنان به معنای ایجاد مکان هایی است که احساس امنیت آنها را افزایش می دهد و کاهش ویژگی های فضایی است که در زنان احساس عدم امنیت ایجاد می کنند. برنامه ریزان، طراحان و معماران در هنگام برنامه ریزی و طراحی فضاهای عمومی ایمن برای زنان روی عناصری مانند نورپردازی، محوطه سازی، گسترش دید فضایی، رفت و آمد اتومبیل و عابران پیاده، مبلمان شهری، نقاط پنهان بالقوه، پرسنل امنیتی، نزدیکی به فضاهای عمومی دیگر، نزدیکی به خدمات اورژانس و دسترسی آسان به وسایل حمل و نقل عمومی تمرکز ویژه ای دارند. هرکدام از این موارد از دیدگاه زنانی که از فضاهای عمومی استفاده می کنند، از اهمیت خاصی برخوردار است. (دیم و گرنت،2001).
برنامه ریزی و طراحی ایمن با چیزی بیش از ایمن سازی بخش های فیزیکی یک فضا سر و کار دارد. این نوع برنامه ریزی و طراحی یک فرآیند الزاما مشارکتی است که در آن اعضای جامعه (به ویژه زنان و دختران) همراه با دیگران برای ساختن فضاها کار می کنند. این شیوه مشارکت، مولد روابط قوی اجتماعی است (رحمت آبادی،1387).
برنامه ریزان و طراحان برای موفق شدن باید توجه داشته باشند که مردم چگونه خود را در رابطه با فضاهای عمومی تعریف می کنند. فضاهای عمومی به طور روزانه عرصه ای برای تعاملات اجتماعی جنسیتی هستند. در نتیجه این تعاملات، فضاهای عمومی خود تبدیل به فضاهایی جنسیت زده می شوند. برای مثال ممکن است در یک محوطه بازی، دختران جوان زیر یک درخت مشخص دور هم جمع شوند و فوتبال بازی کردن پسران را تماشا کنند. با ادامه یافتن این فرآیند، فضای زیر درخت به صورت یک «فضای زنانه» و فضای زمین فوتبال در قالب یک «فضای مردانه» تصویر خواهد شد. این مسئله به تدریج می تواند مشکل ساز شود زیرا فضاهای عمومی به همه تعلق دارد و همه مردم باید حق استفاده از آن را داشته باشند. در این مثال دختران باید اجازه داشته باشند وارد زمین بازی شوند و پسران نیز از نشستن زیر درخت احساس راحتی کنند. بنابراین برنامه ریزی و طراحی فضاهای عمومی ایمن برای زنان و دختران به معنای تجزیه و تحلیل استفاده های متفاوت از فضاهای عمومی نیز هست. به عبارتی دیگر باید به اینکه چه کسانی، در چه زمان هایی و برای چه مدت از فضاهای عمومی استفاده می کنند، توجه کرد. این نوع برنامه ریزی همچنین به این مسئله توجه می کند که چه کسانی، چه وقت و چرا از یک فضای عمومی خاص استفاده نمی کنند زیرا عدم استفاده گروه خاصی از مردم مثلا زنان از یک مکان عمومی خاص، می تواند شاخصی برای ناامنی آن مکان باشد. (دیم و گرنت،2001)
اهمیت ایمن سازی فضاهای عمومی برای زنان
ایمن سازی فضاهای عمومی از آن رو برای زنان و دختران حیاتی است که ایجاد کننده فرصت های برابر برای استفاده از محیط شهری سالم، شاد و امن برای همه است. برنامه ریزی و طراحی فضاهای عمومی ایمن نشان دهنده این واقعیت است که طراحی فیزیکی فضاهای شهری بر امکان استفاده کردن و لذت بردن زنان از عرصه عمومی تاثیر به سزایی دارد. به روایتی دقیق تر فرآیند ایمن سازی فضاهای عمومی برای زنان و دختران از اهمیت فراوانی برخوردار است، زیرا:
- این آگاهی را افزایش می دهد که فضا خنثی نیست. طراحی فضاها می تواند میزان استفاده، مناسب بودن و ایمنی آنها را برای زنان و دختران، کاهش یا افزایش دهد.
- نشان می دهد جنسیت و روابط جنسیتی بین زن و مرد به عنوان عوامل کلیدی شکل گیری و توسعه فضاها هستند.
- شهرها از لحاظ فضایی دارای ویژگی های اقتصادی، اجتماعی و تاریخی خاصی هستند که از لحاظ بومی برای زنان منحصر به فرد است.
- فضاها در شهر، بازتاب روابط قدرتی هستند که رفتارها و تفاوت های بین زندگی زن و مرد را مشخص می کند.
- فضاهای عمومی در شهرها عمدتا بر مبنای مفهوم سنتی خانواده و تقسیم کار سنتی بین زن و مرد (مرد کارهای بیرون از خانه را انجام می دهد و زن وظیفه خانه داری و مراقبت از کودکان و سالمندان را در حوزه خصوصی به عهده دارد) طراحی شده است. بنابراین ایمن سازی فضاهای عمومی برای زنان و دختران، ابتکارات سازماندهی مجدد فضاها بر اساس نقش های جدید جنسیتی در جامعه را ترویج می دهد.
- نشان می دهد ترس های زنان بر اساس واقعیت است (رابطه بین احساس ترس و تجربه خشونت) و زنان می دانند کی و کجا احساس ناامنی داشته باشند.
- مشخص می کند زمانی که زنان به دلیل ناامنی از یک مکان استفاده نمی کنند، این مکان برای زنان و همه افراد دیگر ناامن تر می شود. بنابراین ایمن سازی فضاهای عمومی برای زنان و دختران، ابزاری مهم جهت بهبود کیفیت زندگی شهری و کاهش ترس و قربانی شدن زنان است.
- حق زنان و دختران را نسبت به شهر و شهروندی به عنوان یک پیش شرط برای داشتن شهری برابر و پایدار، ترویج و تثبیت می کند. (دیم و گرنت، 2001)
ویژگی های فضاهای عمومی ایمن برای زنان
در ایده «شهرهای امن برای زنان» باید نیازهای امنیتی آنها حتما مدنظر قرار بگیرد. تجربه نشان می دهد مکان هایی که عمدتا توسط زنان استفاده می شود، معمولا جمعیت زیادی را در خود جای می دهد. خیابان ها، پارک ها، ایستگاه های اتوبوس، زمین های ورزش، پارکینگ ها و میدان هایی که منطبق با نیازهای زنان طراحی شده اند، دارای این ویژگی ها هستند:
– دسترسی آسان برای رفت و برگشت؛
– تردد آسان در خود محدوده؛
– نورپردازی مناسب به منظور دیدن و دیده شدن؛
– نشانه گذاری مناسب برای تسهیل یافتن راه ها؛
– مسیرهای دارای دید و قابل رویت که افراد به راحتی همدیگر را ببینند؛
– دید کلی از فضا به طوری که کسی امکان پنهان شدن نداشته باشد؛
– داشتن کاربری های متفاوت در یک مکان واحد مانند پاتوق ها، زمین بازی، محل پیاده روی، رستوران، توالت و … برای افراد مختلف و زمان های متفاوت روز؛
– داشتن امکانات متناسب با فصل های مختلف یعنی داشتن سایه در گرما و فضای بسته در سرما؛
– داشتن امکانات مناسب برای کودکان و سالمندان (زیرا این دو گروه عمدتا همراه زنان هستند) در فضای شهری. این امکانات مناسب یعنی داشتن پیاده روهای پهن برای استفاده از کالسکه، صندلی چرخدار، واکر و مناطق دارای رفت و آمد آرام؛
– دسترسی به توالت تمیز، امن و نزدیک دارای فضای تعویض پوشک (دیم و گرنت، 2001).
روش های ایمن سازی فضاهای عمومی برای زنان
ایمن سازی فضاهای عمومی از ابعاد گسترده ای برخوردار است. تغییر روش مدیریت شهری، توسعه کسب و کار و ارائه خدمات پشتیبانی محیطی می توانند قدم های اولیه اساسی برای ایمن سازی فضاها باشند. (حامدی و نعیمی،1389) تعدادی از رایج ترین روش ها عبارتند از:
- نظارت به محیط های شهری به جای تلاش برای سرکوب؛
- تنظیم ساعات کاری مراکز فرهنگی، تفریحی و خرید؛
- طراحی مبلمان شهری مناسب برای مواجهه با جرم و خشونت؛
- نورپوردازی مناسب فضاها؛
- تمرکز بر امنیت و سهولت حمل و نقل شبانه و روش های کنترل پارکینگ؛
- شناخت مکان های عمومی و ارتباط بین آنها؛
- استفاده موقت از مکان های خالی؛
- جلوگیری از ایجاد فضاهای بی دفاع و متروک شهری؛
- برنامه ریزی برای گوناگونی، تفاوت و تمایز؛
- ترویج زندگی خیابانی و فرهنگ کافه؛
- برگزاری برنامه های دسته جمعی فرهنگی در فضاهای عمومی؛
- بهبود و توسعه مکان های کاری و مسکونی جدید؛
- سرمایه گذاری برای حفظ منحنی های فعالیت؛
جمع بندی
جنسیت عنصر مهمی است که باید هنگام برنامه ریزی و طراحی خدمات ضروری در جوامع در نظر گرفته است. زنان و دختران اولین گروهی هستند که از در دسترس نبودن خدمات ضروری یا دور بودن آنها آسیب می بینند. اگر فضاهای شهری تاریک، متروک، کثیف یا فاقد امکاناتی مانند نیمکت های مناسب برای نشستن یا وسیله حمل و نقل عمومی باشند، برای همه به ویژه زنان و دختران ناامن محسوب می شوند. استفاده متناسب و عادلانه از فضاهای عمومی شهری بدون توجه به گروه، جنس، قومیت و تمایزهای اجتماعی بین مردم از اهداف طراحی با توجه به عامل جنسیت می باشد. اینکه افراد بتوانند با حقوقی برابر، بدون تبعیض و آزادانه از فضاهای عمومی استفاده کنند از اهداف برنامه های جدید، طراحی همراه با رعایت ملاحظات مربوط به جنسیت و گرایشات مختلف است. برنامه ریزی و طراحی فضاهای عمومی ایمن برای زنان و دختران نیازمند توجه پایدار به ویژگی های فیزیکی و اجتماعی فضا و ارزیابی مداوم از مفاهیم فیزیکی و اجتماعی در فرآیند برنامه ریزی و طراحی است. برنامه ریزی و طراحی یک فضا می تواند تقویت کننده نابرابری جنسیتی باشد یا در مقابل، برابری جنسیتی را افزایش دهد. از این رو مشارکت زنان و استفاده از تجربه های زنانه در فرآیند برنامه ریزی و طراحی، اساسی ترین جنبه ساختن شهرهای ایمن برای زنان و دختران است.
منابع:
- Dame, T. and A. Grant. 2001. Kelowna Planning for Safer Communities Workshop Report. Cowichan Valley Safer Futures Program, Canada: page 17
- رحمت آبادی، الهام، از اندرونی تا عرصه عمومی، جستارهای شهرسازی، بهار و تابستان 1387، شماره 24 و 25
- حامدی، راضیه و نعمیمی، محمدرضا، (1389)، زنان و اجتماع ایمن، دو فصل نامه پلیس زن، بهار و تابستان 1389، شماره 12