تا قانون خانواده برابر :توانمندسازی زنان از چندین دهة پیش در کشورهای مختلف جهان به منزلة یکی از برنامههای اصلی توسعه پیگیری میشود. در این مطالعه فعالیت کشورهای آفریقایی و سازمانهای بین المللی در توانمندسازی زنان بررسی خواهد شد. طرحهای توانمندسازی در کشورها عموماً بر اساس تلفیق الگوهای ملی کشورها و برنامههای سازمان ملل بر اساس مطالعات و پروژههایی انجام میشود که این سازمانها در کشورها انجام دادهاند.
توانمندسازی اعطای قدرت در نقاط ناکارآمد است به نحوی که فرد بتواند خود مسائلاش را حل کند. برای توضیح مسئلة توانمندسازی از موارد زیر استفاده میکنیم:
– مسئولیت پذیری، حل مشکل به جای مقصریابی: یعنی افراد میپذیرند خود را در ایجاد و حل مسائلی که با آن درگیرند مسئول بدانند و با قدرت و توان محدود خود و با مشارکت در گروهها و سازمانها در حل آنها بکوشند.
– ارتباط شبکه ای: زنان با ارتباط با نهادها و همکاری یکدیگر نیروی خود را افزایش میدهند و از تجارب و توانمندیهای یکدیگر استفاده میکنند. در کشورهای آفریقایی سازمانهای زنان که با فرهنگ سنتی آفریقا عمل میکنند زنان را برای فعالیتهای شبکهای آماده میسازند.
– مقابله با پیشفرضها: اغلب کلیشههای جنسیتی مانعی برای ادامه تحصیل و کسب درآمد و رهبری زنان است. آموزش و حمایت زنان به آنها کمک میکنند تواناییهای خود را بشناسند و بدون مانع شدن محدودیتهای واقعی در جهت هدف خود فعالیت کنند. حضور سازمانهای بینالمللی در ارتباط با نهادهای خصوصی و دولتی فرصت را برای زنان ایجاد میکند تا بتوانند جدای از کلیشههای موجود عمل کنند.
– خطرپذیری و تجربهگرایی: هر فعالیت نوآورانهای نیازمند خطر پذیری است زیرا شکست همیشه ممکن است.
– بازخورد مثبت و پاداش: داشتن مالکیت، حل مشکلات و درآمد نتایج توانمندسازی زناناند که نتایج آنها خود موجب انگیزه زنان است. اعطای جوایز داخلی و بینالمللی به گروههای فعال مشوق فعالیت زنان است (رهنورد، 1387).
زنان که نیمی از جمعیت جهان را تشکیل میدهند در طول زمان قدرت و اعتماد به نفس خود را از دست دادهاند و نیازمند حمایت بیشتری برای بهبود شرایط خوداند. از طرفی از آنجا که آنها مدیریت امور خانه را بر عهده دارند، تغییرات الگوهای رفتاری آنها تأثیر مهمی در رفتار و بهبود زندگی سایر افراد خانواده خود دارد. به خصوص در کشورهای فقیر آفریقایی که خانوادهها با فقر و بیسوادی روبهرو هستند، حضور فعال زنان در جامعه و درآمد و سواد آنها هم در نجات خانواده از فقر تأثیر دارد و هم احتمال تحصیل و نوآوری را در فرزندان افزایش میدهد و بهبود جایگاه آنها در خانواده و کاهش خشونت را به همراه دارد.
آفریقا
در کنیا، زنان سازمان ملل با کمیتههای حقوق بشر یا سایر سازمانهای تأثیر گذار بر خواستههای زنان کار میکنند تا اصلاحات نهادی را عملی کنند در خارطوم و شمال سودان، تحلیل قانون انتخابات برای آگاهی عمومی و دفاع از حقوق زنان در فرایند انتخابات استفاده شد. مکانیسمی که با آن جامعه مدنی قوانین اقلیت و برنامه کنش و کار با دولت را برای مبارزه با خشونت جنسیتی و جنسی تصویب کردند.
در سطح محلی اتحاد استراتژیک با شبکههای رهبران مذهبی آفریقایی برای ارتقای برابری جنسیتی و مبارزه با عقاید فرهنگی و سنتی منفی همکاری کردند. سازمان ملل در سراسر جهان برای امنیت زنان در حق داشتن زمین و اموال شخصی فعالیت میکند. نوآوریها برای بهبود شرایط کارگران مهاجر زن را حمایت میکند و به دولتها برای برنامهریزی و بودجهدهی اهدف برابری جنسیتی مشاوره میدهد.برنامههای ملی کاهش فقر کلید فهم نکات نیازهای اقتصادی زناناند. در سال 2008، UNIFEM با دولتهای بوراندی، کپ، ورده، لیبی و رواندا برای تبدیل دیدگاه عدالت جنسیتی به استراتژی ملی همکاری کرد. در لیبیUNIFEM مشاورههایی حمایت شدند که نتیجة آن افزایش توانمندسازی اقتصادی رهبری زنان ، سواد و پایان خشونتهای جنسیتی در شرایط فقر بود.
در ساحل عاج، پیمایش ملی بر شرایط زندگی زنان خانهدار که توسط مرکز ملی آمار و با حمایت NUIFM انجام شد اولین تلاش برای کسب شواهد کمی آماری در جنسیت بود. پیمایش زنان خانهدار آموزش، سلامت، کار کشاورزی، امنیت و مشارکت زنان و نتایج آن در کاهش فقر کشور را اطلاعرسانی کرد. برای مثال، جهت برابری جنسیتی در آموزش، افزایش امکانات برای دختران در مدراس ابتدایی، با آگاهسازی والدین، برنامه آنها بود. مشابه آن، حمایتی بود که برای نوآوریهای خوداشتغالی در شرایط کشت و صنعت برای کاهش نرخ بیکاری زنان صورت گرفت.
در چند دهة اخیر در غرب و شمال آفریقا آموزش به منزلة راه اصلی توانمندسازی زنان بهبود یافته است و روندهای گوناگونی برای تشویق زنان و دختران به آموزش شکل گرفته است. با این وجود که تفاوتهای جنسیتی ثبتنام دختران در مدارس ابتدایی و راهنمایی بالاست طبق نتایج تحقیقی که بر روی کشورهای مصر، اردن و تونس انجام شد آموزش نقش کلیدی در کاهش فقر دارد و نتایج آن به این شرح است:
هرچه آموزش بیشتر باشد؛ باروری، افزایش جمعیت و مرگ نوزادان کمتر و سلامتی خانواده بالاتر خواهد بود؛
آموزش متوسطه زنان همبستگی مستقیم با مشارکت زنان در نیروی کار کشورشان دارد ؛
کار و درآمد زنان همبستگی مستقیم دارد با بهبود تغذیه کودکان دارد؛
تحصیل مادران تأثیر ویژهای بر افزایش احتمال تحصیل کودکان و به خصوص دختران دارد؛
زنانی که آموزش دیدهاند فعالیت سیاسی بیشتری دارند و از حقوق انسانی خود بیشتر مطلع میشوند و آن را در عمل اجرا میکنند.
بنابر این تحقیق تلاش برای افزایش تحصیلات در کشورهای آفریقایی باید فرای شعارها باشد و سیاست را درگیر کند و طوری عمل شود که بتوان نتایج فعالیتها را سنجید. دولت باید توانمندسازی زنان را از جمله اهداف خود قرار دهد و تضمین کند که زنان خصوصاً در خانوادههای کمدرآمد و روستایی بتوانند درس بخوانند و تحصیل خود را در مدرسه تمام کنند (Roudi-Fahimt, Moghadam, 2003)
زنان در کسب و کارهای کوچک
یکی از راههایی که سازمان ملل در توانمندسازی زنان بر آن تأکید میکند کسب و کارهای کوچک است که به زنان کمک میکند برای خود درآمد داشته باشند و از وضعیت فقر خارج شوند. این طرحها در سالهای 1990 و 1995 توسط سازمان ملل اجرا شد. طی سه بار نظارت یک هفتهای که در سال 1999 و 2000 مناطق مختلف آفریقا در کشورهای اتیوپی، کامرون، نیجریه گروههایی فرهنگ، زبان و جمعیت متفاوت ارزیابی شدند و طی کنفرانسی که در زمینة توانمندسازی اقتصادی زنان در 1997 در بانکوک برگزار شد، بر تکنولوژی و ارتباطات نیز در توانمندسازی زنان تأکید شد.
همبستگی گروهی در کامرون
گروهی از زنان کشاورز بوگسواز از عادات گروهی سنتی برای توانمندسازی و بالابردن همبستگی اجتماعی خود استفاده کردند. روش این گروه تمرکز اولیه بر بهبود محصول نشاسته، فرایند تولید، حمل و بازاریابی آن بود و افراد را به کارکردن با همدیگر برای صرفهجویی در زمان، کاهش هزینهها و تقسیم منابع و دانش تشویق میکردند. بهتدریج فعالیتها افزایش یافت که شامل مدارس، کتابخانهها و تأسیس بازار روستایی و فروشگاه مدرسه میشد. هماکنون نیز کسب و کارهای کوچک گسترش یافته و مرکزی برای اعطای وام در مدارس تشکیل شد که به اعضایی که بچه یا نوه داشتند پرداخت میشود تا هزینههای مدرسه، کتابها و وعدههای غذایی و سایر نیازها را بدهند تا مطمئناً در سه سال همه بچههای روستایی به دبستان بروند.
این مرکز همچنین مراقبتهای سلامت را ارائه کرد. موفقیت این برنامهها نظیر فعالیت عملی گروههای سنتی بود که این ضربالمثل محلی را استفاده میکرد : «تو نمیتونی جعبه رو با یک دست کادو کنی».
بانکداری پاسخگوی سنتی در نیجریه
در نیجریه، بانکداری پاسخگوی سنتی وام منحصربه فردی میدهد که هم از سنت آفریقایی بهره میگیرد و هم ویژگیهای مدرن دارد. انجمن زنان نیجریه از روشهای سنتی و مدرن استفاده میکرد. این گروه موفقیت خود را طی پنج سال نشان داد. در مرکز آن از ایدههای محلی ایسوسو و آجو استفاده شد و انجمنی بر اساس ساختار نهادی، آموزشی و خدمات مشورتی و مدل بانکداری اجتماعی که سنتی و پاسخگو بود بنا شده بود. این انجمن در 5 سال اول موفقیتهایی را به دست آورد: ذخیره آن 100 درصد افزایش یافت، بازپرداخت وام 98 درصد بود. این بانک زنان فقیر و روستایی را به لحاظ اقتصادی، اجتماعی، و سیاسی توانمند کرد و به آنها حس تعلق و مالکیت داد.
استفاده از حمایت سازمانها مانند واحدهای کسب و کارهای کوچک، بانکداری جهانی زنان، واحدهای اعتبار و مشاوره و ارتباط با سایر نهادهای مردمنهاد، جامعة بانکدارها و گروههای بینالمللی در توانمند سازی زنان نقش عمدهای دارد (Uaited Nation Economic Commission for Africa,2000).
کسب و کارهای کوچک تنها مزایای مادی ندارند.مزایای غیرمادی آنها شامل رفع تأثیرات روانی و اجتماعی میشود که مردم را از فهم تواناییهای بالقوهشان مانع میشود. کسب و کارهای کوچک مردم را هم در سطح فردی و هم جمعی توانمند میکنند. درآمدی ثابت، پسانداز، آموزش و تمرین و افتخار پرداخت منظم وام عزت نفس و جایگاه افراد را در جامعهای که آنها شهروندان درجة دوم شناخته میشوند بالا میبرد.
طی این کارها آنها به منزلة حمایتکنندگان در زمینة مدیریت مالی، حقوق قانونی، مدیریت تجاری توافق میکنند.قواعد سازمانهای جمعی و همکاریها به مردم توانایی توافق بر سر حقوق بیشتر، شرایط کاری بهتر، دریافت خدمات سلامت و نگهداری کودک و سایر خدماتی که زندگی آنها را تضمین کند میدهد. شرکت در فعالیتهای مالی کوچک زنان را عموماً بسیار بیش از آنچه درباره آن صحبت شده است توانمند میکند، به آنها نقش رهبری میدهد و آنها را در حل مسائلی مانند خشونت خانوادگی فرای مکان کاریشان میبرد.
برای بسیاری از زنان، گروه، اولین فرصت رسمی برای صحبت با سایر زنان دربارة مشکلاتشان و انجام فعالیتهای جمعی است. این گروهها کانال اطلاعاتاند. برای مثال، اعضا دربارة خدمات مشاوره برای زنان قربانی خشونت و معتادان مواد مخدر و الکل صحبت میکنند و این شاید راهی برای نجات آنها باشد. بسیاری از زنان با شرکت در این فعالیتها، تغییراتی را در جایگاه اجتماعی و خانهداری خود میبینند. زمانی که شوهرانشان فعالیتها پرسود آنها را میبینند بعضی تجربیات تعهدات و اختیارات اداره مالی آنها را زیاد میکند (Rouhifahimi, 2000).
وام
وامهای کم مقدار، کمی پول برای قرض و تعداد بیشتری خدمات مانند اعتبار، پسانداز، بیمه و وجوه ارسالی دارند که برای خانوادههای فقیر مؤثر و دست یافتنیاند که آنها را در فعالیتهای مالی عمومی، آموزشی و برنامههای آگاهی شهروندی درگیر میکند. البته گرچه وامهای کوچک نوشداروی مشکلات زنان نیستند ، خود چالشهایی ایجاد میکنند که به این ترتیباند: گره زنجیری از تردیدها و کار سنگین بدون حمایت مناسب وغیره.
طرحهایی که به این منظور توسط نهادهای سازمان ملل اجرا شده است در اشتغال میلیونها نفر در آفریقا تأثیر گذاشته است و از مزایای آن: رفاه و استخدام در بورکینوفاسو، توگو، سنگال همراه با حمایتهایی در لیبی، نیجریه در بهبود جایگاه، احترام و شأن انسانی و همکاری اجتماعی و خانوادگی است.
چالشها:
– تلاشهای نامحسوس همچون بیشتر ابتکارات در سطح بسیار کوچکی اجرا میشوند و اغلب در بخش غیررسمیاند.
– تعدادی سیستم سایر جنبههای زندگی را دنبال میکنند( کار مراقبت، تعامل در شرایط موجود مردسالارانه، حفظ حقوق برای خود و مدیریت منافع دیگران، خشونت یا استثمار، موارد ممنوعیت مردان از خروج زنان برای انجام کارهای خانه)
– معمولاً حتی بالاترین میزان سود در وامها بازپرداخت میشود ولی به سختی.
– عادات فرهنگی که زنان ویژگیهای مردانه تلقیاش میکنند و نمیتوانند همة خصوصیاتی را داشته باشند که مردانه دانسته میشود (kem,2012)
منابع:
رهنورد، فرجالله، حسینی، نسرین (1387) «عوامل مؤثر بر توانمندسازی زنان» پژوهش زنان، دورة 6، شمارة1.
Farzaneh Roudi-Fahimi and Valentine M. Moghadam (2003). Empowering women, Developing society: female education in the Middle East and North Africa.
KEM, Jennet (2010) Microfinance and women empowerment women in Africa, UNDP/RBA
Uaited Nation Economic Commission for Africa ,2000, Microfinance in African: conbining the best practices of traditional and modern micrifunance approaches towards poverty eradication.
[www.undp.org->http://www.undp.org]
www. Unifem.org