تا قانون خانواده برابر: عصر روز دوشنبه 20 آذرماه سمینار«سياست فضا» و «زنان و فضاي عمومي شهر» از سوی گروه مطالعات زنان در انجمن جامعه شناسی برگزار شد. در این جلسه سخنرانان، گیتی اعتماد، دکترای شهرسازی، آذر تشکر، فوق لیسانس جامعه شناسی درباره اثرات جدايي‌سازي هاي صورت گرفته در فضاي جامعه از جمله در دانشگاهها و محيط هاي آموزشي صحبت کردند. سخنرانان بیان کردند این جداسازی ها باعث عدم تعامل بین زنان و مردان با يكديگر می شود و به دنبال خود پيامدهاي منفي اجتماعي را به همراه دارد.
جداسازی در فضاهای عمومی بعد از انقلاب تشدید شد
موضوع سخنرانی اعتماد «زنان و فضاي عمومي شهري» بود. در ابتدا او به تعریف فضای عمومی پرداخت و گفت: فضاي عمومي به جايي گفته مي‌شود كه همه مردم جدا از جنسيت و سن بتوانند از آن استفاده كنند. بارزترين فضاي شهري را مي‌توان خيابان دانست.
او به بررسي فضاي عمومي در تهران قبل و بعد از مدرنيته پرداخت و بیان کرد: وجه مشترك در فضاي عمومي چه قبل و چه بعد از مدرنيته، حضور كمرنگ زنان در این فضا در قیاس با مردان است.
این استاد دانشگاه فضاي عمومي قبل از مدرنتيه را دارالحكومه، بازار، مكان‌هاي مذهبي، مدارس مذهبي و حمام‌هاي عمومي و… دانست و گفت: در آن دوران زنان فقط در خانه بودند و از تنها فضاي عمومي كه بالاجبار استفاده مي‌كردند حمام عمومي بود. البته اين حمام‌ها فقط محل شست‌وشو نبود و بعضا به عنوان مكاني براي گذراندن اوقات فراغت نيز محسوب مي‌شد. برخي از اوقات زنان از صبح تا عصر به حمام مي رفتند و حتي ناهار را نيز در حمام مي خوردند؛ در حمام اخبار و شايعات در حد آگاهي زنان بین آنها رد و بدل مي شد.
او ادامه داد: البته در طبقه اشراف و مرفه نيز برخي حمام خانگي داشتند و از حمام عمومي به عنوان مكاني جهت گذراندن اوقات فراغت استفاده نمی کردند. از طرف دیگر بعضی از زنان معمولي نیز به خاطر محدوديت هايي كه خانواده براي آنها ايجاد مي‌كرد نمي‌توانستند از حمام به عنوان مكان فراغت استفاده كنند.
وی ادامه داد: در آن زمان رفتن به زيارتگاه ها از جمله مشهد و حج به خصوص براي زنان در حد آرزو بود چرا كه در بسياري از مواقع امري غيرممكن و سخت بود، البته به زيارتگاه هاي كوچك مانند امامزاده ها مي توانستند بروند، گرچه برخي قيودات سنتي و خانگي باعث مي شد كه زنان نتوانند به تنهايي به آنجا بروند.
اعتماد، به فضاي عمومي بازار در قبل از مدرنيته نيز اشاره كرد و گفت: بازار مجموعه‌اي از همه چيز بود و زنان در آنجا نیز حضوري كمتر داشتند چراكه خريد خانه را اكثرا مردان انجام مي‌دادند و در زمينه كار و توليد، زنان نقشي نداشتند، البته در اقشار پايين برخي از زنان قاليبافي مي‌كردند ولي به طور كلي حضور زنان در بازار كمرنگ بود.
اين استاد دانشگاه با بيان اين كه در قبل از مدرنيته ارتباط٬ بيشتر بين زنان بوده و ارتباط زنان و مردان را با يكديگر دیده نمی شود، گفت: در مدارسي كه در آن زمان وجود داشت، دختران و پسران از یکدیگر جدا بودند و مدارس مختلط نداشتيم. زنان اجازه حضور در زورخانه‌ها، قهوه‌خانه‌ها و ورزشگاه‌ها را نداشتند، گرچه اين ممنوعيت‌ها اكنون نيز وجود دارد.
اعتماد، به اوژگي‌هاي دوران تجدد از دوران پهلوی اول و دوم اشاره كرد و گفت: در اين دوران به خاطر تحولاتي كه در عرصه جهاني رخ داد، در ايران نيز تحولاتي رخ داد از جمله اينكه فضاي شهرها تغيير كرد و از نظر عملكردي، شهرها تبديل به فضاي رفت و آمد، كار، خدمات، تفريح و اوقات فراغت شد و يكي از مهم‌ترين فضاهاي عمومي در اين دوره خيابان است. با آمدن ماشين در كشور خيابان ها ايجاد شد و همانطور كه گفتم، بعدها به مهم‌ترين فضاي عمومي شهري تبديل شد، چرا كه فعاليت‌هاي اصلي در اطراف خيابان شكل مي‌گرفت و مردم براي دسترسي به عملكردهاي جديد فضاي شهري مجبور بودند از خيابان عبور كنند و در واقع خيابان ها عمومي ترين فضاي شهر شد.
این استاد دانشگاه افزود: در دوران مدرنيته فضاي كار و خدمات تغيير كرد و شاهد ايجاد ادارات، فروشگاه هاي بزرگ، مدارس، دانشگاه ها، بيمارستان هاي تخصصي وكارخانجات هستیم.
او با بيان اينكه در دوران مدرنيته بحث اوقات فراغت و فضاي اوقات فراغت به صورت جدي تر مطرح شد و در اين ارتباط پارك ها، ورزشگاه ها، سينما، كودكستان و تئاتر ایجاد شدند ادامه داد: بعد از انقلاب نيز شاهد ايجاد فرهنگسراها و كافي نت ها هستيم. البته فضاهاي عمومي قبل از مدرنيته مثل مسجد، امامزاده ها و حتی حمام های عمومی به نوعي همچنان به زندگي خود ادامه دادند و فضاهاي جديد ایجاد شده باعث از بين رفتن فضاهاي قديم نشد.
اين استاد دانشگاه با بيان اينكه فضاي عمومي شهري در دوران بعد از انقلاب تغيير چنداني نكرد، گفت: البته از نظر محتوا و عملكرد اين تغييرات چشمگير بود كه از مهم ترين آن مي‌توان به مساله جدايي زنان و مردان در عرصه هاي مختلف اشاره كرد. برای نمونه از اوايل انقلاب صحبت جدايي دخترها و پسرها در دانشگاه ها مطرح شد كه البته به گفته عروس امام خميني اين موضوع با اعتراض ایشان مواجه شده است. ولي بعدا اين موضوع به نوعي ادامه پيدا كرد و ما شاهد کشیدن پرده و جدا كردن قسمت زنان و مردان بوديم. مثلا در سينماها، صندلي هاي خانم ها و آقايان جدا مي‌شود و يا در اتوبوس و قطارها.
او در ادامه با طرح سوال هایی كه زنان از فضاي عمومي شهري چگونه استفاده مي‌كنند؟ امكان حضور آنها در اين فضا چقدر موثر است؟ و مشكلات مرتبط با اين موضوع به چه ميزان فرهنگي و به چه ميزان مربوط به قوانين است؟ ادامه داد: اين جدايي‌سازي ها كه اكنون در دانشگاه ها نيز شاهد آن هستيم، مساله ساز بوده و باعث عدم تعامل زنان و مردان مي شود و به دنبال خود پيامدهاي منفي اجتماعي را به همراه دارد.
اعتماد، در این ارتباط ادامه داد: برخي از اين جدايي ها به خاطر مشكلات قانوني و برخي نيز مسائل فرهنگي است. مثلا خانم‌ها در پارك هايي کم تردد و در ساعت‌هاي خلوت شهر كمتر حضور پيدا مي‌كنند؛ چراكه احساس ناامني مي‌كنند و براي حل اين موضوع بايد ريشه و علت ناامني بررسي شود نه اينكه به زنان بگویيم شما ديروقت در خيابان حضور پيدا نكنيد و جايي نروید چون ناامن است.
او با بيان اينكه در مقابل اين تفكيك ها و جداسازي ها كه در چند دهه اخير رخ داده، شاهد عكس‌العمل از سوی جامعه زنان بوده‌ايم، گفت: بعضا مي بينيم به علت اينكه در جنوب شهر محدوديت ها بيشتر است و در شمال شهر آزادي‌ها بيشتر، دختران و پسران قرارهاي ملاقات خود را در شمال شهر مي‌گذارند و حتي برخی دختران به دلایل مختلف از جمله برای رفت و آمد آسان تراز لباس مبدل پسران استفاده مي‌كنند يا دختران و پسران از برخي از فضاهاي خاص براي با هم بودن استفاده مي‌كنند.
این شهرساز با تاكيد بر اينكه با هم بودن دختران و پسران يك امر طبيعي است گفت: همان طور که اشاره شد وقتي اين جدايي و تفكيك‌ها تشديد مي‌شود، عكس‌العمل هايي را به همراه خواهد داشت كه اين عكس‌العمل ها از سوی مردم خواهد بود و مردم براي جلوگيري از رخ دادن اين موضوع، اقدام به انجام دادن برخي كارها و استفاده از برخي وسايل مي‌كنند.
زنان در شهر نامرئی می شوند
در ادامه اين سمینار، آذر تشكر با موضوع زنان و فضاي عمومي شهر به ايراد سخنراني پرداخت و با اشاره به بحث مطالعات زنان بعد از انقلاب گفت: در ابتداي انقلاب بحث مطالعات زنان در حاشيه ديگر بحث‌هاي اجتماعي قرار داشت و بحث چندان جدي نبود ولي در دوران اصلاحات بحث در اين زمينه جدي‌تر شد و مباحث در اين حوزه تحت تاثير مسائلي چون موضوعات حقوقي، مسائل خانواده و خصوصي، خشونت و … قرار داشت و بحث ها جنبه ايدئولوژيك داشتند و كساني كه در اين حوزه كار مي‌كردند، با مباحث ايدئولوژيك جلو مي رفتند. البته در آخر دوران اصلاحات بحث زنان و فضاي عمومي نيز مطرح شد و بحث‌ها در اين حوزه وسيع تر شد و ما شاهد برگزاري چندين سمينار در اين زمينه بوديم.
وی ادامه داد: مثلا در گفت وگوها استدلال مي شد كه چرا زنان در خيابان مي آيند، چرا بايد در خيابان حضور داشته باشند و به طوري كلي در اين دوران با طرح اين مباحث و مشروعیت بخشی به حضور زنان در فضای عمومی به خاطر تحصیل یا اشتغال آنان با نظام سياسي نيز گفت‌وگو مي شد.
تشكر در ادامه با اشاره به ايجاد پارك هاي مختص زنان و مباحث مرتبط با گذرنامه و تعيين سقف سني براي زنان جهت گرفتن اجازه ولي در اين ارتباط ، ايجاد تفكيك در فضاي آموزشي و همچنين بحث مزاحمت‌هاي خياباني گفت که این جداسازی ها در «گتوايزيشن» زنان تاثيرگذار است ادامه داد: «گتو[1]» يك نوع ابزار كنترل و در راستاي تحميل نابرابري شهري است.
او با بيان اينكه گتو دو هدف را دنبال مي‌كند، از يك طرف تلاش مي‌كند منابع مادي كه از گروه گتوايزيشن به دست مي‌آورد، حداكثر شود و از طرف ديگر ارتباط اين گروه را با گروه هاي ديگر حداقل كند، به ايجاد پارك‌هاي زنانه در تهران اشاره كرد و گفت: اين طرح از سوی شهرداري در حال انجام شدن است و آنها استدلال مي كنند براي برطرف كردن نياز زنان در حقیقت آنان با موضع فمينيستي اين فضاها را ايجاد كرده‌اند.
اين پژوهشگر ادامه داد: در اين زمينه گفتار فمنيستي با تاکید بر انتخاب زنان نمي‌تواند جوابگو باشد چون مدعيان اين طرح از گفتار فمنيستي استفاده كرده‌اند و صحبت از نياز زنان مي‌كنند. آنان مي‌گویند زنان در اين فضا راحت‌تر هستند و ما مي‌بينيم با نگاه پوزيتيویستي مقالات زيادي در اين زمينه توليد مي‌شود و مي‌گویند زنان راضي هستند و نياز آنها برطرف شده است و آمارهاي عجيبي در اين ارتباط مي‌دهند.
او ادامه داد: اگر با اين چارچوب ذهني پارك‌هاي زنانه را مشاهده كنيد، متوجه خواهيد شد به چه شدت رفتارها در اين پارك «اگزجره» و تشديد شده فضاي زنانه است. در اين پارك ها كه بعضا ديوارهاي آهني و يا سيم هاي خاردار در اطراف آنها است، زنان از لحاظ پوششي و رفتار بسيار راحت مي‌پوشند و عمل مي كنند مثلا مي‌بينيم عده‌اي در حال رقصيدنند و عده‌اي مشغول انجام كارهاي ديگر…
این جامعه شناس به بحث تفكيك جنسيتي در دانشگاه ها اشاره كرد و گفت: آقاي كامران دانشجو وقتي بحث تفكيكي جنسيتي در دانشگاهها را مطرح مي‌كند، مي‌گوید كه مبناي كار ما توجه به حق انتخاب دانشجوست؛ چرا كه دانشجویان دختر مي خواهند در كلاس هاي جدا از پسران براي راحتي بيشتر درس بخوانند؛ وزارت علوم نيز براي توجيه كار خود از گفتار فمينيستي استفاده مي‌كند. اين جا ديگر بحث ايدئولوژيك نيست.
تشكر با بيان اين كه برخي از حاميان طرح تفكيك معتقدند كه اختلاط دختر و پسر در دانشگاه، مصرف زدگي جنسي را ايجاد مي‌كند، افزود: وزير علوم در توجيه كار خود به مصوبه 6/5/1366 شوراي عالي انقلاب فرهنگي اشاره مي‌كند كه در آنجا گفته بهتر است در دانشگاهها صندلي‌هاي دختران و پسران جداگانه باشد.
او با تاكيد بر اينكه در برخي از موارد در راستاي گتو شدن زنان بحث‌هاي فرهنگي و نرم‌هاي اجتماعي نيز موثر است، گفت: مثلا همين مزاحمت‌هاي خياباني باعث مي‌شود براي زنان در فضاي شهري گتو ايجاد شود و زنان به عقب رانده شوند.
این پژوهشگر با بيان اينكه فضاهاي مجازي نيز بعضا باعث «اتميزه‌شدن» زنان و جدا شدن آن ها از فضاي عمومي مي‌شود، گفت: گرچه برخي معتقدند فضاي مجازي باعث شده كه زنان از هویت زنانه جدا شوند و بعضا با هویت جديد خود را معرفي كنند و در شهرهايي مثل قم چون دختران محدوديت دارند، از طريق اينترنت مي‌توانند از خود حرف بزنند ولي من معتقدم فضاي مجازي باعث يك نوع دیگر ازگتو شدن زنان است.
او با بيان اينكه تفكيك فضاها آسيب هاي جدي را ايجاد مي‌كند، گفت: اين تفكيك در هر حوزه‌اي از جمله فضاي مجازي منجر به زنانه‌تر شدن فضاها و هویت‌ها مي شود، روابط اجتماعي و جنسي زنانه بيشتر مي شود.
تشكر ادامه داد : وقتي دو جنس با هم ارتباطي نداشته باشند، ارتباط در بيرون قطع مي‌شود و آسيب هاي اجتماعي را در درون جامعه زنان شاهد خواهيم بود.
او با بيان اينكه بعضا مي‌بينيم خيلي از زنان براي ورود به عرصه بيرون مثلا خيابان اقدام به چانه‌زني با خود مي‌كنند، بیان کرد: در برخي از جاها اين محدوديت‌ها براي حضور زنان را دولت‌ها ايجاد مي‌كنند و در برخي از جاها اين فرهنگ است كه باعث اين محدوديت‌ها مي‌شود.
این جامعه شناس با بیان این که استقبال بخشي از جامعه درباره تفكيك فضاها به خاطر مسائل فرهنگي است، گفت: در اوايل انقلاب شاهد اين بوديم كه زنان و مردان يكديگر را برادر و خواهر خطاب مي‌كردند ولي به مرور زمان دايره محرميت محدود شد و شاهد ايجاد نگاه «ابژه» جنسي به زنان هستيم.
درادامه اين جلسه اعزازي به بحث دورکاری زنان و ديگر تفكيك هاي رخ داده در جامعه اشاره كرد و گفت: نتيجه اين اقدامات حاشيه نشين كردن زنان و به يك نوع نامرئي كردن زنان در يك فضاي عمومي است. به نحوی كه زنان در پارك‌هاي مختص به خودشان يا دانشگاه هاي خودشان حضور داشته باشند و مردان نيز در دانشگاهها و پارك هاي مختص خودشان.
او با بيان اين كه اين جداسازي‌ها، اثرات منفي بر خانواده خواهد داشت، و براي زندگي مدرن شهري نيز آسيب زا خواهد بود گفت: مثلا اين جداسازي ها در رابطه با پارك‌ها باعث مي شود كه خانواده دو تكه شود و در اوقات فراغت و زماني كه خانواده بايد با هم باشند، زنان مجبور شوند فقط با زنان به پارك بروند و مردان نيز با مردان، در حالي كه ما در شرايط امروزه نيازمند ارتباط بيشتر زنان و مردان براي شناخت يكديگر هستيم.
او خاطرنشان كرد: البته هر اندازه تصميم‌گيري هاي اين چنيني گرفته شود، واكنش‌هاي فردي و تصميم‌گيري ها زنان در برابر اين مسائل شرايط را تغيير مي‌دهد چرا كه ما در هر دوره با توجه به نوع اين تصميم‌گيري‌ها، شاهد عكس‌العمل زنان نيز بوده‌ايم.
تهیه و تنظیم گزارش: اکرم احقاقی
عکس: مریم رحمانی
[1] در شهرها یا مناطق دیگر به محله‌ای که ساکنان آن غالباً از یک قوم یا از یک مذهب باشند گِتو (به انگلیسی: ghetto) گفته می‌شد و امروزه در کل به مناطق فقیر شهری که بیشتر، مهاجران یا اقلیت‌ها در آن ساکنند گتو گفته می‌شود. http://fa.wikipedia.org/wiki/%DA%AF…