تا قانون خانواده برابر: عصر روز دوشنبه 20 آذرماه سمینار«سیاست فضا» و «زنان و فضای عمومی شهر» از سوی گروه مطالعات زنان در انجمن جامعه شناسی برگزار شد. در این جلسه سخنرانان، گیتی اعتماد، دکترای شهرسازی، آذر تشکر، فوق لیسانس جامعه شناسی درباره اثرات جدایی‌سازی های صورت گرفته در فضای جامعه از جمله در دانشگاهها و محیط های آموزشی صحبت کردند. سخنرانان بیان کردند این جداسازی ها باعث عدم تعامل بین زنان و مردان با یکدیگر می شود و به دنبال خود پیامدهای منفی اجتماعی را به همراه دارد.
جداسازی در فضاهای عمومی بعد از انقلاب تشدید شد
موضوع سخنرانی اعتماد «زنان و فضای عمومی شهری» بود. در ابتدا او به تعریف فضای عمومی پرداخت و گفت: فضای عمومی به جایی گفته می‌شود که همه مردم جدا از جنسیت و سن بتوانند از آن استفاده کنند. بارزترین فضای شهری را می‌توان خیابان دانست.
او به بررسی فضای عمومی در تهران قبل و بعد از مدرنیته پرداخت و بیان کرد: وجه مشترک در فضای عمومی چه قبل و چه بعد از مدرنیته، حضور کمرنگ زنان در این فضا در قیاس با مردان است.
این استاد دانشگاه فضای عمومی قبل از مدرنتیه را دارالحکومه، بازار، مکان‌های مذهبی، مدارس مذهبی و حمام‌های عمومی و… دانست و گفت: در آن دوران زنان فقط در خانه بودند و از تنها فضای عمومی که بالاجبار استفاده می‌کردند حمام عمومی بود. البته این حمام‌ها فقط محل شست‌وشو نبود و بعضا به عنوان مکانی برای گذراندن اوقات فراغت نیز محسوب می‌شد. برخی از اوقات زنان از صبح تا عصر به حمام می رفتند و حتی ناهار را نیز در حمام می خوردند؛ در حمام اخبار و شایعات در حد آگاهی زنان بین آنها رد و بدل می شد.
او ادامه داد: البته در طبقه اشراف و مرفه نیز برخی حمام خانگی داشتند و از حمام عمومی به عنوان مکانی جهت گذراندن اوقات فراغت استفاده نمی کردند. از طرف دیگر بعضی از زنان معمولی نیز به خاطر محدودیت هایی که خانواده برای آنها ایجاد می‌کرد نمی‌توانستند از حمام به عنوان مکان فراغت استفاده کنند.
وی ادامه داد: در آن زمان رفتن به زیارتگاه ها از جمله مشهد و حج به خصوص برای زنان در حد آرزو بود چرا که در بسیاری از مواقع امری غیرممکن و سخت بود، البته به زیارتگاه های کوچک مانند امامزاده ها می توانستند بروند، گرچه برخی قیودات سنتی و خانگی باعث می شد که زنان نتوانند به تنهایی به آنجا بروند.
اعتماد، به فضای عمومی بازار در قبل از مدرنیته نیز اشاره کرد و گفت: بازار مجموعه‌ای از همه چیز بود و زنان در آنجا نیز حضوری کمتر داشتند چراکه خرید خانه را اکثرا مردان انجام می‌دادند و در زمینه کار و تولید، زنان نقشی نداشتند، البته در اقشار پایین برخی از زنان قالیبافی می‌کردند ولی به طور کلی حضور زنان در بازار کمرنگ بود.
این استاد دانشگاه با بیان این که در قبل از مدرنیته ارتباط٬ بیشتر بین زنان بوده و ارتباط زنان و مردان را با یکدیگر دیده نمی شود، گفت: در مدارسی که در آن زمان وجود داشت، دختران و پسران از یکدیگر جدا بودند و مدارس مختلط نداشتیم. زنان اجازه حضور در زورخانه‌ها، قهوه‌خانه‌ها و ورزشگاه‌ها را نداشتند، گرچه این ممنوعیت‌ها اکنون نیز وجود دارد.
اعتماد، به اوژگی‌های دوران تجدد از دوران پهلوی اول و دوم اشاره کرد و گفت: در این دوران به خاطر تحولاتی که در عرصه جهانی رخ داد، در ایران نیز تحولاتی رخ داد از جمله اینکه فضای شهرها تغییر کرد و از نظر عملکردی، شهرها تبدیل به فضای رفت و آمد، کار، خدمات، تفریح و اوقات فراغت شد و یکی از مهم‌ترین فضاهای عمومی در این دوره خیابان است. با آمدن ماشین در کشور خیابان ها ایجاد شد و همانطور که گفتم، بعدها به مهم‌ترین فضای عمومی شهری تبدیل شد، چرا که فعالیت‌های اصلی در اطراف خیابان شکل می‌گرفت و مردم برای دسترسی به عملکردهای جدید فضای شهری مجبور بودند از خیابان عبور کنند و در واقع خیابان ها عمومی ترین فضای شهر شد.
این استاد دانشگاه افزود: در دوران مدرنیته فضای کار و خدمات تغییر کرد و شاهد ایجاد ادارات، فروشگاه های بزرگ، مدارس، دانشگاه ها، بیمارستان های تخصصی وکارخانجات هستیم.
او با بیان اینکه در دوران مدرنیته بحث اوقات فراغت و فضای اوقات فراغت به صورت جدی تر مطرح شد و در این ارتباط پارک ها، ورزشگاه ها، سینما، کودکستان و تئاتر ایجاد شدند ادامه داد: بعد از انقلاب نیز شاهد ایجاد فرهنگسراها و کافی نت ها هستیم. البته فضاهای عمومی قبل از مدرنیته مثل مسجد، امامزاده ها و حتی حمام های عمومی به نوعی همچنان به زندگی خود ادامه دادند و فضاهای جدید ایجاد شده باعث از بین رفتن فضاهای قدیم نشد.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه فضای عمومی شهری در دوران بعد از انقلاب تغییر چندانی نکرد، گفت: البته از نظر محتوا و عملکرد این تغییرات چشمگیر بود که از مهم ترین آن می‌توان به مساله جدایی زنان و مردان در عرصه های مختلف اشاره کرد. برای نمونه از اوایل انقلاب صحبت جدایی دخترها و پسرها در دانشگاه ها مطرح شد که البته به گفته عروس امام خمینی این موضوع با اعتراض ایشان مواجه شده است. ولی بعدا این موضوع به نوعی ادامه پیدا کرد و ما شاهد کشیدن پرده و جدا کردن قسمت زنان و مردان بودیم. مثلا در سینماها، صندلی های خانم ها و آقایان جدا می‌شود و یا در اتوبوس و قطارها.
او در ادامه با طرح سوال هایی که زنان از فضای عمومی شهری چگونه استفاده می‌کنند؟ امکان حضور آنها در این فضا چقدر موثر است؟ و مشکلات مرتبط با این موضوع به چه میزان فرهنگی و به چه میزان مربوط به قوانین است؟ ادامه داد: این جدایی‌سازی ها که اکنون در دانشگاه ها نیز شاهد آن هستیم، مساله ساز بوده و باعث عدم تعامل زنان و مردان می شود و به دنبال خود پیامدهای منفی اجتماعی را به همراه دارد.
اعتماد، در این ارتباط ادامه داد: برخی از این جدایی ها به خاطر مشکلات قانونی و برخی نیز مسائل فرهنگی است. مثلا خانم‌ها در پارک هایی کم تردد و در ساعت‌های خلوت شهر کمتر حضور پیدا می‌کنند؛ چراکه احساس ناامنی می‌کنند و برای حل این موضوع باید ریشه و علت ناامنی بررسی شود نه اینکه به زنان بگوییم شما دیروقت در خیابان حضور پیدا نکنید و جایی نروید چون ناامن است.
او با بیان اینکه در مقابل این تفکیک ها و جداسازی ها که در چند دهه اخیر رخ داده، شاهد عکس‌العمل از سوی جامعه زنان بوده‌ایم، گفت: بعضا می بینیم به علت اینکه در جنوب شهر محدودیت ها بیشتر است و در شمال شهر آزادی‌ها بیشتر، دختران و پسران قرارهای ملاقات خود را در شمال شهر می‌گذارند و حتی برخی دختران به دلایل مختلف از جمله برای رفت و آمد آسان تراز لباس مبدل پسران استفاده می‌کنند یا دختران و پسران از برخی از فضاهای خاص برای با هم بودن استفاده می‌کنند.
این شهرساز با تاکید بر اینکه با هم بودن دختران و پسران یک امر طبیعی است گفت: همان طور که اشاره شد وقتی این جدایی و تفکیک‌ها تشدید می‌شود، عکس‌العمل هایی را به همراه خواهد داشت که این عکس‌العمل ها از سوی مردم خواهد بود و مردم برای جلوگیری از رخ دادن این موضوع، اقدام به انجام دادن برخی کارها و استفاده از برخی وسایل می‌کنند.
زنان در شهر نامرئی می شوند
در ادامه این سمینار، آذر تشکر با موضوع زنان و فضای عمومی شهر به ایراد سخنرانی پرداخت و با اشاره به بحث مطالعات زنان بعد از انقلاب گفت: در ابتدای انقلاب بحث مطالعات زنان در حاشیه دیگر بحث‌های اجتماعی قرار داشت و بحث چندان جدی نبود ولی در دوران اصلاحات بحث در این زمینه جدی‌تر شد و مباحث در این حوزه تحت تاثیر مسائلی چون موضوعات حقوقی، مسائل خانواده و خصوصی، خشونت و … قرار داشت و بحث ها جنبه ایدئولوژیک داشتند و کسانی که در این حوزه کار می‌کردند، با مباحث ایدئولوژیک جلو می رفتند. البته در آخر دوران اصلاحات بحث زنان و فضای عمومی نیز مطرح شد و بحث‌ها در این حوزه وسیع تر شد و ما شاهد برگزاری چندین سمینار در این زمینه بودیم.
وی ادامه داد: مثلا در گفت وگوها استدلال می شد که چرا زنان در خیابان می آیند، چرا باید در خیابان حضور داشته باشند و به طوری کلی در این دوران با طرح این مباحث و مشروعیت بخشی به حضور زنان در فضای عمومی به خاطر تحصیل یا اشتغال آنان با نظام سیاسی نیز گفت‌وگو می شد.
تشکر در ادامه با اشاره به ایجاد پارک های مختص زنان و مباحث مرتبط با گذرنامه و تعیین سقف سنی برای زنان جهت گرفتن اجازه ولی در این ارتباط ، ایجاد تفکیک در فضای آموزشی و همچنین بحث مزاحمت‌های خیابانی گفت که این جداسازی ها در «گتوایزیشن» زنان تاثیرگذار است ادامه داد: «گتو[1]» یک نوع ابزار کنترل و در راستای تحمیل نابرابری شهری است.
او با بیان اینکه گتو دو هدف را دنبال می‌کند، از یک طرف تلاش می‌کند منابع مادی که از گروه گتوایزیشن به دست می‌آورد، حداکثر شود و از طرف دیگر ارتباط این گروه را با گروه های دیگر حداقل کند، به ایجاد پارک‌های زنانه در تهران اشاره کرد و گفت: این طرح از سوی شهرداری در حال انجام شدن است و آنها استدلال می کنند برای برطرف کردن نیاز زنان در حقیقت آنان با موضع فمینیستی این فضاها را ایجاد کرده‌اند.
این پژوهشگر ادامه داد: در این زمینه گفتار فمنیستی با تاکید بر انتخاب زنان نمی‌تواند جوابگو باشد چون مدعیان این طرح از گفتار فمنیستی استفاده کرده‌اند و صحبت از نیاز زنان می‌کنند. آنان می‌گویند زنان در این فضا راحت‌تر هستند و ما می‌بینیم با نگاه پوزیتیویستی مقالات زیادی در این زمینه تولید می‌شود و می‌گویند زنان راضی هستند و نیاز آنها برطرف شده است و آمارهای عجیبی در این ارتباط می‌دهند.
او ادامه داد: اگر با این چارچوب ذهنی پارک‌های زنانه را مشاهده کنید، متوجه خواهید شد به چه شدت رفتارها در این پارک «اگزجره» و تشدید شده فضای زنانه است. در این پارک ها که بعضا دیوارهای آهنی و یا سیم های خاردار در اطراف آنها است، زنان از لحاظ پوششی و رفتار بسیار راحت می‌پوشند و عمل می کنند مثلا می‌بینیم عده‌ای در حال رقصیدنند و عده‌ای مشغول انجام کارهای دیگر…
این جامعه شناس به بحث تفکیک جنسیتی در دانشگاه ها اشاره کرد و گفت: آقای کامران دانشجو وقتی بحث تفکیکی جنسیتی در دانشگاهها را مطرح می‌کند، می‌گوید که مبنای کار ما توجه به حق انتخاب دانشجوست؛ چرا که دانشجویان دختر می خواهند در کلاس های جدا از پسران برای راحتی بیشتر درس بخوانند؛ وزارت علوم نیز برای توجیه کار خود از گفتار فمینیستی استفاده می‌کند. این جا دیگر بحث ایدئولوژیک نیست.
تشکر با بیان این که برخی از حامیان طرح تفکیک معتقدند که اختلاط دختر و پسر در دانشگاه، مصرف زدگی جنسی را ایجاد می‌کند، افزود: وزیر علوم در توجیه کار خود به مصوبه 6/5/1366 شورای عالی انقلاب فرهنگی اشاره می‌کند که در آنجا گفته بهتر است در دانشگاهها صندلی‌های دختران و پسران جداگانه باشد.
او با تاکید بر اینکه در برخی از موارد در راستای گتو شدن زنان بحث‌های فرهنگی و نرم‌های اجتماعی نیز موثر است، گفت: مثلا همین مزاحمت‌های خیابانی باعث می‌شود برای زنان در فضای شهری گتو ایجاد شود و زنان به عقب رانده شوند.
این پژوهشگر با بیان اینکه فضاهای مجازی نیز بعضا باعث «اتمیزه‌شدن» زنان و جدا شدن آن ها از فضای عمومی می‌شود، گفت: گرچه برخی معتقدند فضای مجازی باعث شده که زنان از هویت زنانه جدا شوند و بعضا با هویت جدید خود را معرفی کنند و در شهرهایی مثل قم چون دختران محدودیت دارند، از طریق اینترنت می‌توانند از خود حرف بزنند ولی من معتقدم فضای مجازی باعث یک نوع دیگر ازگتو شدن زنان است.
او با بیان اینکه تفکیک فضاها آسیب های جدی را ایجاد می‌کند، گفت: این تفکیک در هر حوزه‌ای از جمله فضای مجازی منجر به زنانه‌تر شدن فضاها و هویت‌ها می شود، روابط اجتماعی و جنسی زنانه بیشتر می شود.
تشکر ادامه داد : وقتی دو جنس با هم ارتباطی نداشته باشند، ارتباط در بیرون قطع می‌شود و آسیب های اجتماعی را در درون جامعه زنان شاهد خواهیم بود.
او با بیان اینکه بعضا می‌بینیم خیلی از زنان برای ورود به عرصه بیرون مثلا خیابان اقدام به چانه‌زنی با خود می‌کنند، بیان کرد: در برخی از جاها این محدودیت‌ها برای حضور زنان را دولت‌ها ایجاد می‌کنند و در برخی از جاها این فرهنگ است که باعث این محدودیت‌ها می‌شود.
این جامعه شناس با بیان این که استقبال بخشی از جامعه درباره تفکیک فضاها به خاطر مسائل فرهنگی است، گفت: در اوایل انقلاب شاهد این بودیم که زنان و مردان یکدیگر را برادر و خواهر خطاب می‌کردند ولی به مرور زمان دایره محرمیت محدود شد و شاهد ایجاد نگاه «ابژه» جنسی به زنان هستیم.
درادامه این جلسه اعزازی به بحث دورکاری زنان و دیگر تفکیک های رخ داده در جامعه اشاره کرد و گفت: نتیجه این اقدامات حاشیه نشین کردن زنان و به یک نوع نامرئی کردن زنان در یک فضای عمومی است. به نحوی که زنان در پارک‌های مختص به خودشان یا دانشگاه های خودشان حضور داشته باشند و مردان نیز در دانشگاهها و پارک های مختص خودشان.
او با بیان این که این جداسازی‌ها، اثرات منفی بر خانواده خواهد داشت، و برای زندگی مدرن شهری نیز آسیب زا خواهد بود گفت: مثلا این جداسازی ها در رابطه با پارک‌ها باعث می شود که خانواده دو تکه شود و در اوقات فراغت و زمانی که خانواده باید با هم باشند، زنان مجبور شوند فقط با زنان به پارک بروند و مردان نیز با مردان، در حالی که ما در شرایط امروزه نیازمند ارتباط بیشتر زنان و مردان برای شناخت یکدیگر هستیم.
او خاطرنشان کرد: البته هر اندازه تصمیم‌گیری های این چنینی گرفته شود، واکنش‌های فردی و تصمیم‌گیری ها زنان در برابر این مسائل شرایط را تغییر می‌دهد چرا که ما در هر دوره با توجه به نوع این تصمیم‌گیری‌ها، شاهد عکس‌العمل زنان نیز بوده‌ایم.
تهیه و تنظیم گزارش: اکرم احقاقی
عکس: مریم رحمانی
[1] در شهرها یا مناطق دیگر به محله‌ای که ساکنان آن غالباً از یک قوم یا از یک مذهب باشند گِتو (به انگلیسی: ghetto) گفته می‌شد و امروزه در کل به مناطق فقیر شهری که بیشتر، مهاجران یا اقلیت‌ها در آن ساکنند گتو گفته می‌شود. http://fa.wikipedia.org/wiki/%DA%AF…