تا قانون خانواده برابر: چهل سال پیش بود که در پنجم ژوئن سال 1972 برای نخستین بار، سازمان ملل متحد کنفرانسی را با موضوع «انسان و محیط زیست» در شهر استکهلم سوئد برگزار کرد. همزمان با برگزاری این نشست، قطعنامه ای توسط مجمع عمومی سازمان ملل به تصویب رسید که نتیجه آن تشکیل UNEP یا همان «برنامه محیط زیست سازمان ملل» بود. در این روز حق برخورداری انسان از محیط زیستی سالم هم طراز با حقوق بشر به رسمیت شناخته شد. از آن روز تا به امروز در پنجم ژوئن برابر با پانزدهم خرداد در سراسر جهان این روز به عنوان «روز جهانی محیط زیست» گرامی داشته می شود. هر ساله طی این روز در سراسر جهان مراسم مختلفی نظیر راهپیمائی های خیابانی، مسابقات دوچرخه سواری، مقاله نویسی، مسابقات نقاشی و غیره برای جلب نظر عمومی مردم برگزار می شود. از سوی دیگر سازمان برنامه محیط زیست جهانی، در هرسال موضوعی را به عنوان دغدغه اصلی این سازمان که بیانگر یکی از اساسی ترین و جدی ترین خطراتی است که محیط زیست را شدیداً تهدید می کند، به عنوان سرمشق برنامه های خود انتخاب می نماید.
در ایران نیز به مناسبت روز جهانی محیط زیست پانزدهم تا بیست و یکم خرداد به عنوان «هفته محیط زیست» نام‌گذاری شده است. اصل پنجاهم قانون اساسی ایران به حفظ محیط زیست اشاره دارد؛ در این اصل آمده است: «در جمهوری اسلامی، حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسلهای بعد باید در آن حیات اجتماعی روبه رشدی داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی میگردد. از این رو، فعالیتهای اقتصادی و غیر آن، که با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیر قابل جبران آن ملازمه پیدا کند، ممنوع است[1].»
محیط زیست چیست؟
محيط زيست عبارت است از آن چه كه فرآيند زيستن را احاطه كرده، آن را در خود فرو گرفته است و با آن در كنش متقابل قرار دارد. محيط زيست همه چيز را در بر مي گيرد. انسان، طبيعت و هم رابطه اين دو را شامل مي شود. در كليه فعاليت هاي بشر تاثير داشته و نيز از آن متاثر مي شود. محيط يك موجود زنده عبارت است از فضايي كه موجود زنده را احاطه كرده و از طريق روابط متقابل گوناگون با آن در تماس قرار دارد. به بيان ديگر، محيط را مي توان مجموعه عوامل جاندار و بي جاني دانست كه، در يك فضاي مشخص و در زماني معين موجود زنده را تحت تاثير خود قرار مي دهند. بنابراین مفهوم محیط زیست، چه از نظر لغوی و چه از لحاظ واقعیت آن، در بر گیرنده کل فضای حیاتی کره خاکی است؛ به بیان دیگر این محیط زیست در درون خود محیط های گوناگون را جای داده است. [2]
دانشمندان و کارشناسان غالباً محیط زیست را به دو قسمت «محیط زیست طبیعی و محیط زیست انسانی» تقسیم می کنند. محیط زیست طبیعی به محیطی گفته می شود که انسان در بوجود آمدن آن نقشی نداشته است مانند مراتع، جنگل ها و کوه ها و محیط زیست انسانی به محیطی گفت می شود که توسط انسان بوجود آمده است.
محیط زیست آلوده به چه معناست؟
آلودگی محیط زیست یعنی «پخش یا آمیختن مواد خارجی به آب، هوا و خاک یا زمین، به میزانی که کیفیت فیزیکی، شیمیائی یا بیولوژیک آن به طور زیان آور برای انسان یا سایر موجودات زنده یا گیاهان تغییر پیدا کند»[3].
بسیاری از کارشناسان محیط زیست، انسان را مهم ترین عامل تخریب و آلودگی کره زمین می خوانند. انسان هایی که هرساله با جنگل زدایی، بیابان زایی، استفاده بی رویه از سموم و کودهای شیمیائی ضربات جبران ناپذیری بر پیکره محیط زیست جهان وارد می سازند.
در سال 1978 طرحی به تصویب اکثریت اعضای کمیسیون حقوق بین الملل رسید که به موجب ماده ی 19 آن چنانچه هر دولت، تعهدی را که به کل جامعه بین المللی برای حفظ منافع اساسی خود، حیاتی تلقی می کند، نقض نماید، مرتکب جنایت بین المللی شده است. بر اساس این ماده، آلودگی محیط زیست در صورتی جنایت بین المللی قلمداد می شود که اولاً نقض شدید تعهد صورت گرفته باشد و ثانیاً تعهد بین المللی نقض شده، دارای اهمیت اساسی برای حفاظت از محیط زیست باشد[4].
اما سوال اساسی اینجاست که آیا دولت ها می توانند به تنهایی و بدون مشارکت عمومی مردم کشورهایشان، به این مهم دست یابند و در «حفظ و نگهداری محیط زیست» کوشا باشند؟
زنان و نقش پررنگ آنها در حفاظت از محیط زیست:
بررسی های گوناگون نشان می دهد که آگاهی رسانی و جلب مشارکت عمومی بهترین و به صرفه ترین راه برای جلوگیری از تخریب محیط زیست است. دولت ها باید با ایجاد بستر مناسب مشارکت آگاهانه مردم یعنی زنان، مردان و کودکان را برای حفاظت از محیط زیست فرهم آورند. اما در جوامع انسانی، کدام گروه، باید به عنوان گروه هدف برای این آموزش ها و جلب مشارکت ها لحاظ شود؟
بسیاری زنان را به عنوان نیمی از نیروی انسانی جامعه، که در اداره خانه و تربیت کودکان نقش عمده ای دارند عامل اصلی انتقال «فرهنگ زیست محیطی به نسل های آینده» می دانند. کارشناسان محیط زیست معتقدند چنانچه «فرهنگ زیست محیطی» بین زنان و مادران تغییر مثبت یابد، این فرهنگ از مادران به نسل های بعدی منتقل می شود. همچنین زنان روستایی به علت سهم عمده ای که در کشاورزی و دامپروری دارند، می توانند در تغییر الگوهای رفتاری و زیان بار برای محیط زیست اثر گذار باشند. به همین جهت، آگاهی دادن و آموزش زنان در خصوص فرهنگ مناسب زیست محیطی می تواند گام مهمی در راستای حفاظت از محیط زیست در جوامع گوناگون داشته باشد. به طور مثال چنانچه زنان برای مدیریت منابع طبیعی نظیر آب آموزش ببینند یا چگونگی جداسازی زباله ها را در مبدا بیاموزند یا زنان روستایی و کشاورز، برای استفاده از انواع کودهای کشاورزی و میزان استفاده مناسب آن ها مطلع شوند، قطعن می توان به حل بسیاری از مشکلات امروزه زیست محیطی امیدوار شد.
در زمينه نقش زنان در حفاظت از محيط زيست، نظريه هاي گوناگوني مطرح شده است. برخي که پيرو نظريه برتري زنان در حفاظت از محيط زيست هستند، معتقدند كه زنان به دليل زن بودن و فطری بودن علاقه و توجه شان به محیط زیست، بهتر از مردان می توانند در حفاظت از محیط زیست نقش داشته باشند. اما گروه ديگري كه با اين نظر موافق نيستند، مي گويند زنان نه به جهت زن بودن شان، بلكه به علت تجربه هايي كه در زمينه استفاده از منابع طبيعي و مديريت مربوط به آن دارند، بيش از مردان در حفظ محيط زيست نقش داشته و دارند. كسان ديگري با طرح بحث جنسيت مي گويند كه زنان و مردان در مسير زندگي اجتماعي خود داراي نقش ها و نيازهاي متفاوتي هستند كه بايد آنها را شناخت و برنامه هاي توسعه را بر مبناي اين نقش ها و نيازها تنظيم كرد[5]. زنان همچنین به علت برخورداری از تجارب شخصی در زمینه استفاده از منابع طبیعی بیش از مردان می توانند در حفاظت و مدیریت این منابع نقش داشته باشند.
انواع آلودگی های زیست محیطی:
- آلودگی هوا: وجود ذرات کوچک شیمیایی یا عناصر بیولوژیک که باعث تغییرات در وضعیت اتمسفر می‌شود، همان آلودگی هواست. آلودگی هوا از مشکلات عمده شهرهای بزرگ و صنعتی دنیاست که برروی سلامت مردم در سراسر دنیا تأثیرات جدی می گذارد. بر طبق آمار به دست آمده هر ساله تعداد افرادی که از آلودگی هوا جان خود را از دست می دهند از تعداد مرگ و میر در حوادث رانندگی بیشتر است. از بیماری های ناشی از آلودگی هوا می توان به آسم، برونشیت، بیماری های قلبی و عروقی، بیماری های ریوی اشاره کرد. همچنین تحقیقات نشان می دهد که آلودگی هوا می تواند موجب تشدید حساسیت های پوستی، تنفسی و ایجاد سردرد های شدید شود. نقص های مادرزادی و ناهنجاری های جسمی و ذهنی نوزادان نیز از جمله تأثیرات آلودگی هوا می باشد.
بطور كلي منابع آلوده كننده هوا عبارتند از منابع طبيعي و منابع غيرطبيعي يا مصنوعي. منابع آلوده کننده طبیعی حاصل از فعل و انفعالات عناصر طبیعی در دراز مدت در طبیعت است مانند ایجاد گرد و غبار بر اثر طوفان ها، املاح موجود در جو یا املاح ایجاد شده بر اثر فعالیت های آتشفشانی. منابع غيرطبيعي يا مصنوعي ، بر عكس به دست انسان بوجود آمده و آلودگي هاي ناشي از آن حاصل فعاليت هاي آدمي است . از جمله وسايل نقليه – صنايع – منابع تجاري و خانگي و …
- آلودگی آب: آلودگی آب وقتی به وقوع می پیوندد که ماهیت فیزیکی یاشیمیایی آب بر اثر موادی که به آن اضافه می شود، تغییرکند و این تغییرات برای انسان ها، حیوانات و گیاهان مضر باشد[6]. به طور کلی می توان «آلوده کننده های صنعتی» و «فاضلاب خانگی» را از عوامل اصلی آلوده شدن منابع آبی بخصوص آب های سطحی دانست. در ارتباط با فاضلاب های خانگی این نکته را باید یاد آور شد که تمامی پاک کننده ها، حشره کش ها و بسیاری از کودهای شیمیائی ترکیباتی را وارد منابع آبی می کنند که سمی و مهلک هستند که باید قبل از واردشدن این مواد به چرخه طبیعت، بی اثر شوند. بررسی ها نشان می دهد که بیش از 80 درصد بیماری ها در کشورهای در حال توسعه به نحوی با بیماری های ناشی از آلودگی آب مرتبط است. فاضلاب های شهری، صنعتی و کشاورزی از جمله عوامل اصلی در آلودگی منابع آبی در سراسر دنیا هستند. تخلیه غیراصولی فاضلاب ها به محیط زیست، دفن نادرست زباله های شهری و صنعتی، استفاده بیش از حد از مواد زاید و غیر بازیافت شونده و استفاده غیر اصولی و غیرکارشناسانه از کودهای شیمیائی و سموم کشاورزی از جمله عوامل تشدید کننده آلودگی های منابع آب درسراسر جهان است.
- آلودگی خاک: هرگونه تغییر در ویژگی اجزای تشکیل دهنده خاک به‌طوری که استفاده از خاک ناممکن شود، آلودگی خاک نامیده می‌شود. آلودگی خاک باعث از بین رفتن پوشش های گیاهی و کاهش رشد و نمو گیاهان و در نهایت منجر به فرسایش خاک و بیابان‌زایی می شود. درحال حاضر در کشورهای اروپایی برای جلوگیری از آلودگی خاک عامل بازدارنده‌ای با عنوان «قانون خاک» وجود دارد که موجب شده تا حد زیادی از افزایش آلودگی‌های خاک جلوگیری شود. در ایران نیز در یکم دی ماه سال 89 لایحه جامع قانون خاک توسط دولت به مجلس ارائه شد.
از جمله مهمترین عوامل آلوده کننده خاک آلودگی های صنعتی، آلودگی های نفتی، کودها و سموم شیمیائی است که در زیر به برخی از روش های آلودگی خاک اشاره می شود:
- وارد شدن فاضلاب های صنعتی به شیوه غیراصولی به محیط زیست
- – گسترش پسماندها و زباله های شهری، صنعتی و بیمارستانی درحاشیه شهرها و روستاها
- وجود شوینده ها و پاک کننده های صنعتی در خاک موجب افزایش ضریب نفوذ پذیری خاک نسبت به میکروارگانیسم ها می شود که می تواند آلودگی آب های زیر زمینی را به دنبال داشته باشد.
- استفاده بیش از حد از سموم و کودهای شیمیائی، آفت کش ها در مزارع و دامپروری ها
- آلوده شدن خاک توسط هیدورکربن های نفتی در اطراف تأسیسات نفتی
- افزایش گسترده میزان زباله های تولیدی در سطح جهان. زباله هایی که می توانند عاملی برای آلودگی خاک، آب و هوا باشند.
موارد ذکر شده در فوق تنها نمونه های اندکی از عوامل آلوده کننده خاک در جهان صنعتی امروز است.
نقش دولت ها در فرآیند مشارکت گسترده تر زنان در حفاظت از محیط زیست:
همان طور که در بحث فوق و بررسی انواع آلودگی های طبیعی و غیرطبیعی مشاهده شد انسان و فعالیت های روزمره اش نقش به سزایی بر آلودگی های زیست محیطی ما در سراسر جهان دارد. انسانی که هر روزه با استفاده از سموم و کودهای شیمیائی، وارد ساختن غیراصولی فاضلاب های شهری و صنعتی به محیط زیست، تولید بی رویه زباله های صنعتی و شهری و غیر بازیافت شونده آگاهانه و غیرآگاهانه صدمات جبران ناپذیری را به محیط زیست وارد می سازد. در این میان دولت ها موظف اند علاوه بر ایجاد زمینه های بازدارنده جهت جلوگیری از گسترش تخریب های زیست محیطی، به جلب مشارکت عمومی مردم برای حفاظت از محیط زیستی که زندگی همه مان در گرو بودن آن است، بپردازند. توجه به نقش کلیدی زنان در تغییرات الگوی رفتاری استفاده از منابع طبیعی و کاهش ایجاد زباله های شهری و صنعتی، کاهش استفاده از شوینده ها و پاک کننده های صنعتی و سموم و کودهای شیمیائی، نقشی غیر قابل انکار است.
به همین جهت دولت ها باید برای جلب هرچه بیشتر مشارکت زنان در حفاظت از محیط زیست راهکارهایی را به کار ببندند که از جمله آن ها می توان به موارد زیر اشاره داشت:
- آموزش و آگاهی رسانی: همانطور که پیشتر بیان شد زنان باتوجه به غریزه و فطرت خود و استفاده بیشتر از منابع طبیعی به نسبت مردان، می توانند درحفاظت از محیط زیست نقش به سزایی داشته باشند با این پیش شرط که «آگاهی ها و آموزش های لازم» برای ترویج فرهنگ حفاظت از محیط زیست به آنها ارائه شده باشد. بررسی ها نشان می دهد که آموزش نقش به سزایی در تغییر رفتار زیست محیطی افراد جامعه به ویژه زنان دارد. زنان باید نسبت به چگونگی عملکرد و نقش خود در کاهش آلودگی های زیست محیطی و همچنین چگونگی صرفه جویی در مصرف منابع انرژی آگاه شوند.
- سازماندهی و تشکل های سازمانی: برای بالابردن میزان مشارکت و آگاهی رسانی زنان در سطح جوامع، تشکیل گروه های رسمی و محلی به عنوان تشکل های مرجع برای آموزش و آگاهی بخشیدن به زنان بسیار میسر است. این تشکل ها با ارائه الگوهای مناسب زیست محیطی می توانند نقش به سزایی را در تغییر الگوی رفتاری زنان شرکت کننده در آن بوجود آورند.
- مشکلات زنان در حوزه حفاظت از محیط زیست:
زنان همواره باتوجه به بافت فرهنگی، سنتی و اجتماعی جوامع مختلفی که در آن زندگی می کنند با موانع گوناگونی روبرویند که دولت ها باید در هموار ساختن و از میان برداشتن هرچه بیشتر این موانع بر سر راه زنان تلاش نمایند. از جمله این موانع می توان به عوامل زیر اشاره داشت:
- عدم دسترسی زنان و دختران به امکانات آموزشی
- عدم داشتن زمان کافی برای حضور در تشکل های آموزشی به علت مشغله های شغلی و خانوادگی
- محدودیت و نقش کمرنگ زنان در تصمیم گیری ها و برنامه ریزی های زیست محیطی
آنچه زنان می توانند برای حفاظت از محیط زیست انجام دهند:
در آخر باتوجه به نکاتی که در این نوشته بدان ها پرداخته شد در یک جمع بندی می توان در ارتباط با مهم ترین نقش های زنان در حفاظت از محیط زیست به موارد زیر اشاره کرد:
- انتقال فرهنگ زیست محیطی و حفاظت از آن به نسل های آینده
- تغییر رفتاری در الگوی مصرفی خانواده ها: زنان آگاه می توانند در کاهش مصرف منابعی نظیر آب، برق و کاهش ایجاد گازهای گلخانه ای به حفظ محیط زیست کمک کنند.
- کاهش استفاده از مواد شیمیائی که مصرف خانگی دارند نظیر پاک کننده ها و سفیدکننده ها
- کاهش استفاده از ظروف و مواد پلاستیکی و ظروف یک بار مصرف و ورود آنها به چرخه طبیعت
- استفاده کمتر از کاغذ و دستمال های کاغذی که به حفظ جنگل ها کمک می نماید.
- استفاده هرچه بیشتر از وسایل نقلیه عمومی و آموزش آن به کودکان و اعضای خانواده که می تواند در کاهش آلودگی های هوا نقش به سزایی داشته باشد.
- زنان روستایی به علت حضور گسترده در بخش های مرتبط با دامپروری و کشاورزی می توانند تغییرات مثبتی را در الگوهای مصرفی کودهای شیمیائی یا استفاده از سموم بوجود آورند.