کودک آزاری (تعاریف، انواع و راهکارهای مقابله)

تا قانون خانواده برابر: هر کودکی دارای حق طبیعی زندگی است. هر کودکی حق دارد سالم، آزاد و شاد باشد، و از تبعیض رنج نبرد. بهره مندی از شرایط بهداشتی، آموزشی و پرورشی مناسب حق تمام کودکان است. همه کودکان حق دارند از هویت و ملیت مشخص برخوردار باشند. و همه کودکان حق دارند با یکدیگر بازی کرده و ارتباط برقرار کنند.

کودکی دوران رشد و شکل گیری شخصیت است؛ هرگونه رفتار نامناسب با کودک در این سال های حساس و مهم، به رشد و سلامت او آسیب های جدی وارد می کند. تغییر در سطح اعتماد به نفس، پرخاشگری، ترس‌های بی دلیل، افزایش کابوس‌های شبانه، افسردگی، شب ادراری و بسیاری موارد از این دست که معمولاً چندان به آنها توجه نمی کنیم و از کنار آنها به سادگی عبور می کنیم، علائم و نشانه های رفتار نامناسب با کودک هستند که «کودک آزاری» نامیده می شود.

چطور کودکان آزار دیده را بشناسیم؟

در بیشتر موارد کودکانی که مورد آزار و اذیت قرار می‌گیرند از شکایت کردن و بیان آن می‌ترسند. آنها از این می‌ترسند که مورد سرزنش قرار گیرند و یا اینکه بزرگترها، حرفهای‌شان را باور نکنند. والدین اغلب نشانه‌های کودک آزاری را نمی‌شناسند و به این ترتیب با واقعیت روبه‌رو نمی شوند. به همین خاطر، باید مراقب تغییرات جسمی و یا رفتاری کودکان بود، هر چند توضیحی در مورد آن ندهند.

در زیر، برخی از نشانه ها و علامت های مربوط به کودک آزاری آمده است:

– رفتارهای ناشی از ترس؛ منفعل شدن؛ تمایل به فرار از محیط خانه یا مدرسه؛ و دوری از بزرگسالان.

– لکنت زبان، انگشت مکیدن یا خوردن مو؛ افزایش کابوس‌های شبانه و شب ادراری.

– افسردگی و انزواطلبی؛ احساس خستگی یا بی‌حوصلگی مداوم؛ و افت تحصیلی.

– تمایل سیری ناپذیر برای کسب رفتارهای محبت‌آمیز.

– رفتارهای آسیب زننده؛ خودآزاری، تحقیر کردن یا خوار شمردن خود.

– معده درد، دردهای شکمی یا سردرد‌های بدون علت مشخص؛ و کاهش یا افزایش غیرطبیعی وزن.

– و هرگونه جراحت که کودک در مورد آن واقعیت را نگوید.

علاوه بر این موارد، برای اغلب ما دیدن کودکی نوپا که مورد اذیت و آزار قرار گرفته باشد، غیرقابل درک است. با این وجود، این احتمال وجود دارد و باید مراقب علائم کودک‌آزاری در کودکان نوپا نیز باشیم. کودک نوپا از مهارت‌های کلامی و ارتباطی برای توضیح دادن آزار و اذیتی که بر او رفته است، برخوردار نیست یا ممکن است از درک وخامت اوضاع عاجز باشد. با این حال، می‌توان شاهد تغییراتی در رفتار آنها بود. باید دید که آیا کودک از رفتن به مهدکودک اجتناب می‌ورزد یا خیر. به طور مثال در برخی موارد، هنگامی که والد یا سرپرست می‌خواهند کودک را در مهدکودک بگذارند، او محکم به آنها می‌چسبد. همچنین کودک نوپا اگر در خانه مورد اذیت و آزار والدین یا سرپرستانش قرار گیرد، از بودن در کنارشان خودداری می‌کند.

هر کدام از مواردی که ذکر شد می تواند علامت آسیب های جدی به شخصیت کودک باشد. در واقع، کودک آزاری باعث می‌شود که رشد کودک در جنبه های مختلف جسمی، ذهنی، روانی و اجتماعی مختل شده یا با مشکلات و نارسایی‌های فراوانی رو به رو شود. بررسی های انجام شده نشان می دهد که بسیاری از کودکانی که در دوران کودکی مورد آزار و بدرفتاری قرار گرفته اند، در بزرگسالی، خود به آزار و اذیت کودکان پرداخته اند. بنابراین شناخت تعاریف دقیق کودک آزاری و مراقبت و یادگیری راهکارهای مقابله با آن لازم است.

به چه رفتارهایی «کودک آزاری» گفته می شود؟

کودک آزاری عبارت است از هرگونه فعل یا ترک فعلی که باعث آزار روحی و جسمی و ایجاد آثار ماندگار در وجود یک کودک شود، که برخی از این آثار می‌تواند مخفی باشد. ممانعت از حاضر شدن کودک در کلاس درس، محروم کردن او از غذا، حبس در حمام یا زیرزمین اشکال مخفی کودک آزاری است. تنبیه بدنی و تجاوز جنسی به کودک هم از انواع کودک آزاری فیزیکی است. در کل، می‌توان از چهار نوع کودک آزاری نام برد:

1. کودک آزاری جسمی؛ یکی از شایع‌ترین علائم کودک‌آزاری، آسیب جسمی است. در این نوع کودک‌آزاری، کودک ممکن است بیش از دیگر بچه ها دچار شکستگی شود و کبودی معمولاً به همراه تورم و التهاب عضلات مشاهده می‌شود. علاوه بر این، می‌توان به علائم شایعی چون خونریزی زخم‌ها، نشانه‌های گازگرفتگی، لرزش و یا ضربه و کوبیدگی اشاره کرد. این نوع کودک‌آزاری ممکن است به بدشکلی موقت یا دائم اندام بدن و حتی ناتوانی در کودک منجر شود که در موارد شدید، حتی ممکن است مرگ کودک را به‌دنبال داشته باشد.
2. کودک آزاری روانی؛ شامل رفتارهایی است که به سلامت روانی کودک آسیب می رساند. آزار روانی مواردی را شامل می‌شود که در آن والدین یا فرد بدرفتار، شخصیت کودک را تحقیر، شرمنده یا کم ارزش می‌کنند. کودک همواره با دیگران مقایسه می‌شود و خوار و بی‌ارزش، موجودی بد و اشتباهی به حساب می‌آید. دائماً بر سر کودک فریاد کشیده شده یا مورد تهدید قرار می‌گیرد. در واقع او از آزار کلامی در رنج است. از هر نوع محبت پدری و مادری محروم است. به‌عنوان مجازات به او بی‌توجهی شده و با رفتاری سرد مواجه می‌شود؛ گویی که وجود ندارد.
3. کودک آزاری جنسی؛ یعنی برقراری رابطه جنسی با کودکان. این نوع کودک آزاری لزوماً یک شکل خاص ندارد، در واقع، هر نوع سوءاستفاده جنسی از کودکان به صور مختلف را شامل می‌شود. حتی در مواردی همراه با دیگر سوءاستفاده ها مانند بهره گیری از کودکان در زمینه مواد مخدر، واداشتن آنها به کارهای دشوار، و قاچاق آنها نیز می‌شود. سوء‌استفاده جنسی اغلب پنهان می‌ماند، زیرا نمی‌توان علائم این عمل هولناک را دید یا از حکایت‌های مربوط به آن آگاه شد.
4. بی توجهی و غفلت؛ توجه نکردن به نیازهای اساسی کودکان مانند خوراک و پوشاک، بهداشت، مراقبت و سرپناه، محبت و عاطفه، و آموزش، در حدی که به سلامت جسمی و روانی آنان آسیب رساند. در کودکانی که مورد بی‌توجهی یا غفلت قرار گرفته اند، هیچ علامت آشکاری از کودک‌آزاری دیده نمی‌شود، اما آنها از درد روحی و روانی رنج می‌برند.

چه تعداد کودک در سال آزار می بینند؟

یازده درصد از تماس های اورژانس اجتماعی در ۹ ماه اول سال ۱۳۸۸ در مورد کودک آزاری بوده است. این در حالی است که تحقیقات میدانی نشان می دهد میزان واقعی کودک آزاری، ۲۰ برابر تعدادی است که اعلام می شود.[۱] در همین رابطه، رئیس اورژانس اجتماعی سازمان بهزیستی اعلام کرده از تعداد کل تماس های اورژانس اجتماعی در سال ۱۳۸۹، هفت هزار و چهارصد و چهل و شش مورد مربوط به کودک آزاری بوده است.[۲]

‏۱از خبرهای ناگوار کودک آزاری در سال ۱۳۹۰، می توان به مرگ دو کودک به نام های پارسا و محمدپویا در تیر ماه اشاره کرد. پارسا در حالی که به دلیل ضرب و جرح بی‌هوش شده بود، به بیمارستان فیاض‌بخش تهران منتقل شد. روی بدن وی آثار سوختگی با سیگار، کابل، شلنگ و سیخ داغ وجود داشت.[۳] دومین قربانی، محمدپویا، کودک ۴ ساله‌ای بود که خانواده‌اش هنگام انتقال او به بیمارستان بهرامی ادعا کردند کودک بعد از مصرف مواد مخدر (کراک) ‌بیهوش شده است.[۴] از دیگر موارد قربانیان آزار جنسی، ماجرای دختر ۹ ساله‌ای است که به مدت ۶ سال از سوی پدر و دوستان پدرش مورد آزار جنسی قرار می‌گرفت و سرانجام با اقدام مادر نجات یافت. این کودک چندین ماه توسط مددکاران تحت مشاوره قرار گرفت؛ اما پس از آن به دلیل اینکه مادر اقدام به طلاق کرده بود و حق حضانت فرزندش را نداشت، وضعیت سرپرستی این کودک مجدداً نامشخص گردید.[۵]

چه کسانی کودکان را آزار می دهند؟

برخلاف آنچه عموماً تصور می شود، کودک‌آزاران لزوماً افرادی غریبه نیستند. بیشتر موارد کودک آزاری، از سوی افراد آشنا و بزرگسالا‌ن نزدیک به کودک، مانند پدر و مادر، افراد فامیل، معلمان یا آشنایان خانوادگی انجام می‌شود. ویژگی های نزدیکان آزاردهنده به این صورت است: ممکن است هیچ توجهی به کودک نکنند؛ به خصوص، درباره والدین یا سرپرستان بدرفتار صدق می‌کند. در این حالت، والدین، کودک را مسبب تمام مشکلات ایجاد شده می‌دانند. اگر کودک خوب رفتار نکند، با تنبیه‌های شدید جسمانی روبه‌رو خواهد شد. بزرگسال کودک را موجودی بی‌ارزش و اشتباهی می‌داند و به نیازهای عاطفی، جسمانی یا اولیه او هیچ توجهی نمی‌کند. کودک هم تا آنجا که برایش امکان‌پذیر باشد، تلاش می‌کند از نزدیک شدن به والدین دوری کند. در مورد بدرفتاری جنسی از سوی محارم، دختران بیش از پسران قربانی می‌شوند که از حدود ۷ تا ۱۰ سالگی آغاز می‌شود. متأسفانه بیشتر بدرفتاری‌های جنسی با کودک به دلا‌یل فراوانی پنهان باقی می‌ماند که از آن جمله می‌توان به نادانی، شرم، احساس گناه و تحمل قربانی، خودداری پزشکان از شناسایی و گزارش بدرفتاری‌های جنسی، پافشاری دادگاه‌ها بر قوانین کم‌شمار و دست و پاگیر، و هراس مادر و دیگر فرزندان از فروپاشی ساختار خانواده اشاره کرد.

قانون چگونه از کودکان حمایت می کند؟

دولت ایران، اسفندماه سال ۱۳۷۲ پیمان‌نامه جهانی حقوق کودک را پذیرفت. یکی از پیش‌شرط های اساسی این پیمان نامه، آشنایی همه افراد جامعه به ویژه مقامات مرتبط با امور کودکان، والدین، سرپرستان کودک و البته خود کودک با «حقوق کودک» است. بر اساس ماده ۳ پیمان نامه جهانی کودک، منافع کودک باید در هر اقدامی از سوی سرپرستان و والدین مورد توجه قرار گیرد. بر اساس این ماده، دولت‌ها نیز موظف شده اند در صورت کوتاهی والدین نسبت به فرزندان، حمایت ها و مراقبت های لازم را از آنان انجام دهند.

بیش از یک دهه از پیوستن ایران به این پیمان‌نامه می‌گذرد، اما متاسفانه هر روز شاهد افزایش مشکلاتی چون کار اجباری کودکان، کودک آزاری، سوءاستفاده‌های جنسی، قاچاق کودکان و غیره هستیم. بر اساس ماده ۱۹ این پیمان‌نامه کشورهای عضو برای حمایت از کودکان در برابر خشونت‌های جسمی و روانی، هرگونه آزارسانی، بی توجهی و سهل‌انگاری باید اقدامات قانونی، اجتماعی و آموزشی لازم را به عمل آورند. همچنین، ماده ۳۷ این پیمان نامه به صراحت می‌گوید: هیچ کودکی نباید مورد شکنجه، رفتار ستمگرانه و بازداشت غیر قانونی قرار گیرد و مجازات اعدام و حبس ابد در مورد خلافکاری‌های کودکان زیر ۱۸ سال ممنوع است.

با اینکه مطابق بیشتر اسناد حقوقی، کودک به فرد زیر ۱۸ سال گفته می شود؛ اما بر اساس قوانین داخلی ایران، در بسیاری از موارد این سن پائین تر در نظر گرفته شده است. به عنوان نمونه، سن مسئولیت کیفری، برابر سن بلوغ شرعی است (یعنی برای دختران ۹ سال و برای پسران ۱۵ سال قمری)؛ سن ازدواج برای دختران ۱۳ سال و برای پسران ۱۵ سال است؛ و همچنین بر طبق قانون کار، تنها افراد زیر ۱۵ سال کودک محسوب می شوند. متاسفانه، همین موارد هم در عرف جامعه و بخصوص در برخی مناطق سنتی ایران نادیده گرفته می‌شود و اغلب نهادهای قانونی تمایلی به ورود به این حوزه‌ها ندارند.

با این وجود، در سال ۱۳۸۱، قانونی با عنوان «حمایت از کودکان و نوجوانان» توسط مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید. این قانون که شامل ۹ ماده است، در برگیرنده تمام کودکان زیر ۱۸ سال می شود. بر طبق ماده دوم این قانون، هر نوع اذیت و آزار کودکان و نوجوانان که موجب شود به آنان صدمه جسمانی یا روانی و اخلاقی وارد شود و سلامت جسم یا روان آنان را به مخاطره اندازد، ممنوع‌است.

همچنین، مطابق مواد ۴، ۵ و ۶ این قانون، هرگونه صدمه و اذیت و آزار و شکنجه جسمی و روحی کودکان و نادیده گرفتن عمدی سلامت و بهداشت‌ روانی و جسمی و ممانعت از تحصیل آنان ممنوع است. کودک‌آزاری ‌از جرائم عمومی ‌بوده و الزاماً احتیاج به شکایت شاکی خصوصی ندارد. کلیه افراد و مؤ‌سسات و مراکزی که به نحوی مسؤ‌ولیت نگهداری و سرپرستی کودکان را بر عهده دارند، مکلفند به ‌محض مشاهده موارد کودک‌آزاری مراتب را جهت پیگرد قانونی اطلاع دهند.

چه جاهایی قانون نقص دارد؟

بر اساس ماده ۲ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان، ماهیت کودک آزاری، اذیت و آزار است و مجرم باید سوء نیت عام و خاص داشته و در صدد آزار کودک برآمده باشد. بدین سبب کسی که از روی غفلت یا عدم سوءنیت باعث به وجود آمدن صدماتی به کودک شود، مرتکب کودک آزاری نشده است. این ماده با تاکید بر سوءنیت، راه را برای توجیه کودک‌آزاری و فرار از اعمال قانون فراهم ساخته است.

همچنین، به موجب ماده ۲۲۰ قانون مجازات اسلامی، پدر به عنوان ولی کودک از بسیاری پیگیری های قضایی معاف است. درصورتی که طبق گزارش های جهانی و داخلی بیشتر موارد کودک آزاری از جانب بستگان نزدیک صورت پذیرفته است. بعلاوه، طبق ماده ۵۹ قانون مجازات اسلامی نیز، اگر پدر و مادری فرزند خود را «در حد متعارف» تنبیه کنند، کود‌ک‌آزاری محسوب نمی‌شود. بر طبق این ماده قانونی، حد غیرمتعارف تنبیه تنها شامل آن میزان تنبیه بدنی است که منتهی به قطع عضو یا جراحت شود، اما هیچ تعریفی برای تنبیه در حد متعارف اعلام نشده است. اشاره به «حد متعارف تنبیه» در این قانون، سبب نادیده انگاشتن بسیاری از موارد کودک آزاری مهم شده و متاسفانه راه را برای فرار از اعمال قانون هموار می‌سازد.

در مورد کودک آزاری جنسی در قوانین داخلی، برخی از مصادیق آن در قانون مجازات اسلامی آمده است، مانند: تهیه تصویر مستهجن از کودکان (ماده۶۴۰)، فریب کودک دختر و ازدواج با او (ماده ۶۴۹). اما با توجه به عرف جامعه، اغلب این موارد گزارش نشده است و با مجرمان نیز برخورد قانونی نمی شود و کودک از درمان محروم می‌ماند. همچنین قانون خاصی در مورد کودک آزاری جنسی لحاظ نشده است؛ بلکه مجازات های معمول قوانین مجازات اسلامی، شامل حال کودکان نیز شده است.

چه راه‌هایی برای مقابله با کودک آزاری وجود دارد؟

برخی پدران و مادران با تصور اینکه روش تنبیهی که علیه کودکان خود در پیش می گیرند، تنها روش تربیتی مؤثر است، گاه ناخواسته آسیب های جبران ناپذیری را متوجه فرزندان خود می سازند. از این رو آموزش در این زمینه به خانواده ها، بخصوص والدین بسیار جوان یا مسن می تواند مؤثر باشد. همچنین، بسیاری از والدین باید بیاموزند که برای جلوگیری از سوءاستفاده افراد سودجو و منحرف از کودکان و اعمال هرگونه خشونت علیه آنان در اجتماع، باید آگاهی های مفیدی را در اختیار کودکان خود بگذارند و با روشنگری‌های بموقع، آنان را نسبت به تهدیدها و خطراتی که در کمین‌شان است، مطلع و بیدار کنند. از سوی دیگر، وجود پشتوانه های مؤثر قانونی و مجازات کودک‌آزاران از سوی نهادهای قضایی و انتظامی، ضرورتی است که مبارزه علیه این پدیده شوم بشدت به آن نیازمند است.

برای پیشگیری از کودک آزاری در جامعه می توان به نکات زیر اشاره کرد:

– دقت در ازدواج و تشکیل خانواده، خودداری از ازدواج های تحمیلی یا ازدواج در سنین پایین.

– توجه به تنظیم خانواده و تعداد مناسب فرزندان.

– افزایش آگاهی خود در زمینه پرورش فرزندان و شیوه های مناسب رفتار با آنان.

– پذیرش مسؤولیت ها و انجام وظایف خود به عنوان پدر، مادر، معلم، یا سرپرست نسبت به کودکان.

– آشنایی با حقوق و نیازهای اساسی کودکان.

اگر حدس می‌زنید که کودکی تحت آزار و اذیت قرار دارد با پزشک اطفال و مراکز حمایت از کودکان تماس گرفته و از آنها کمک بخواهید. پزشکان از نظر اخلاقی ملزم هستند، هرگونه نشانه‌های آزار کودکان و یا غفلت و بی‌توجهی نسبت به آنها را گزارش دهند. پزشکان حتی اگر لازم باشد، در دادگاه برای کسب حمایت برای کودکان، شهادت داده و در صورتی که گمان کنند ممکن است کودکان تحت آزار جنسی قرار گیرند، دادخواست جنایی تنظیم خواهند کرد.

بی‌توجهی و تکذیب مشکلات، تنها اوضاع را وخیم‌تر می‌کند. با این کار، فرصت کودک را برای بهبود کامل به شدت کاهش می‌دهیم. در بیشتر اوقات، کودکانی که تحت آزار و یا بی‌توجهی قرار می‌گیرند، جراحات و صدمه‌های عاطفی‌شان بسیار شدیدتر از جراحات جسمیشان است. کودکانی که با آنها بدرفتاری می شود بیشتر خودکشی کرده و یا افسرده می‌شوند.

اگر حدس می‌زنید که کودکی، به نوعی تحت آزار قرار دارد، اقدامات زیر می تواند مفید باشد:

– کودک را به محلی امن و آرام ببرید.

– اطلاعاتی دقیق از چگونگی آزارهایی که به او رسیده کسب کنید.

– آرام باشید و کودک را عصبانی نکنید.

– برای اینکه کودک، درباره آزارهایی که دیده صحبت کند، به او اطمینان قلبی بدهید تا اعتمادش را جلب کرده و تمامی اتفاقات را صادقانه بیان کند.

– به کودک بگویید به او کمک می‌کنید و از دیگران نیز برایش کمک خواهید گرفت.

– سعی کنید اطلاعاتی که به دست آورده‌اید را یادداشت کنید.

– فوراً به مقامات مسئول در این زمینه گزارش دهید.

«اورژانس آسیب‌های اجتماعی»، از جمله مراکز رسمی و دولتی است که موظف است به موارد کودک آزاری رسیدگی کرده و مداخله کند. از این جهت تماس با شماره تلفن این مرکز (۱۲۳) می تواند راهکاری مناسب در موارد اضطراری باشد. همچنین در این ارتباط، می توان با پلیس ۱۱۰ نیز تماس گرفت، که مطابق قانون، اجازه مداخله در زمینه کودک آزاری را دارد.

علاوه بر مراکز دولتی، سازمان های غیردولتی متعددی نیز در زمینه دفاع از حقوق کودکان فعال هستند که در برخی موارد می‌توان از حمایت‌ها و خدمات مددکاری آنها برای مقابله با کودک‌آزاری بهره جست. در انتهای این دفترچه، شماره تماس برخی از این مراکز آمده است.