بیدارزنی: بر پایه آمار منتشر شده از سوی اداره ثبت احوال کشور در تاریخ ۲۳ مهرماه ۱۴۰۰ در شش ماه نخست امسال ۷۹۱ کودک از مادران ۱۰ تا ۱۴ ساله و ۳۶۰۱۰ کودک از مادران ۱۵ تا ۱۹ ساله متولد شده‌اند. بیشترین آمار ازدواج کودکان متعلق به استان‌های سیستان و بلوچستان و خوزستان بود. نکته قابل توجه درباره این آمار، سرسری گذشتن از پدیده ازدواج دختران و پسران و اعلام کردن این موضوع در بین خبر و نگرانی از افزایش طلاق و کاهش جمعیت از طرف صدا و سیمای ایران و مسئولین است. در حالی که آمارها نشان می‌دهد سالانه صدها دختر زیر سن ۱۵ سال در ایران ازدواج میکنند، نگرانی‌ها درباره بالا رفتن سن ازدواج در کشور از جمله مواردی است که هر از گاهی تیتر اخبار رسانه‌های داخلی میشود.
سن ازدواج در قوانین ایران برای دختران از ۱۳ سالگی و برای پسران از ۱۵ سالگی است. کودک همسری پیامدهایی برای هردو جنس دارد. ولی در این بین هم آمار ازدواج دختران زیر ۱۸ سال بسیار بیشتر از پسران است و هم به خاطر مسائلی از جمله بارداری و زایمان، دختران بسیار آسیب‌پذیرترند.
– دختری ۱۶ ساله به اسم آرزو در بخش زنان و زایمان بیمارستان بستری است و از شدت ضعف جسمی حتی توان بلند شدن و شیر دادن به بچه‌اش را ندارد. آرزو وقتی ۱۳ سال سن داشته ازدواج کرده. همسر آرزو ۱۶ سال از خودش بزرگتر است.
– مریم ۱۵ سال دارد و همسرش، محمد ۱۷ سال. محمد تنها فرزند خانواده است و در سن ۱۷ سالگی ازدواج کرده چون پدر و مادر پیرش می‌خواهند نوه‌شان را قبل از مردن ببینند. محمد که در خانواده‌ای ثروتمند و مذهبی به دنیا آمده است در حال حاضر در مغازه پدرش در بازار پارچه فروش‌ها کار میکند و الان مرد خانواده است.
-پرستو ۱۵ سال سن دارد. همسرش ۲۹ سال. او پس از زایمان در حین شیردادن قصد کشتن بچه‌اش را داشت که پرستاران متوجه و مانع عملی کردن اقدامش شده بودند.
اینها تنها سه نمونه از صدها موردی است که من از چند نفر از پرستاران و کارکنان بخش زنان و زایمان در بیمارستان‌ها خبردار شده‌ام. سازمان‌های بین المللی گزارش میکنند که در حال حاضر روزانه ۲۰ هزار دختر زیر ۱۸ سال در کشورهای در حال توسعه مادر می‌شوند، ازدواج زودهنگام نقض حقوق بشر محسوب میشود و دولت‌ها در این زمینه باید تعهداتی داشته باشند و با آن برخورد شود. بر اساس آمارها در ایران، سیستان و بلوچستان رکورد‌دار ازدواج‌های زیر سن ۱۵ سال است. اما در بسیاری از روستاها ازدواج‌ها ثبت نمی‌شوند و افراد بدون داشتن عقدنامه ازدواج میکنند. همین امر زمینه‌ساز تولد فرزندانی بی‌شناسنامه توسط آنها میشود.
قوانین مرتبط با ازدواج کودکان در ایران
قبل از انقلاب در ﻣﺎده ۲۳ «ﻗﺎﻧﻮن ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺧﺎﻧﻮاده» ﻣﺼﻮب ۱۳۵۳ در خصوص سن قانونی ازدواج دختران مقرر شده بود: «ازدواج زن ﻗﺒﻞ از رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺳﻦ ۱۸ ﺳﺎل ﺗﻤﺎم و ﻣﺮد ﻗﺒﻞ از رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ۲۰ ﺳﺎل ﺗﻤﺎم ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ.» ﺳﻦ ازدواج دختران ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب دست‌خوش تغییراتی شد. در اولین تغییر در زﻣﺎن دوﻟﺖ ﻣﻮﻗﺖ، ﻣﺎده مذکور ﻟﻐﻮ و ماده ۱۰۴۱ قانون مدنی مصوب ۱۳۱۳ القا شد. مطابق این ماده ﺳﻦ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ازدواج ﺑﺮای دﺧﺘﺮان ۱۵ ﺳﺎل ﺗﻤﺎم ﻗﻤﺮی و ﺑﺮای ﭘﺴﺮان ۱۸ ﺳﺎل ﺗﻤﺎم ﻗﻤﺮی بود، اگر چه معافیت‌هایی برای ازدواج زیر این سنین وجود داشت ولی شامل دختران زیر ۱۳ سال و پسران زیر ۱۵ سال نمی‌شد. این ماده در سال ۱۳۶۱ و ۱۳۷۰ اصلاح شد. براساس ﻣﺎده ۱۰۴۱ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ اصلاحی سالهای ۶۱ و ۷۰ «ﻧﮑﺎح ﻗﺒﻞ از ﺑﻠﻮغ ﻣﻤﻨﻮع اﺳت.» در تبصره این ماده نیز آمده بود: «ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﻗﺒﻞ از ﺑﻠﻮغ ﺑﺎ اﺟﺎزه وﻟﯽ ﺑﻪ ﺷﺮط رﻋﺎﯾﺖ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻣﻮﻟﯽﻋﻠﯿﻪ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ.» بنابراین همچنان که در این ماده آمده، سن قانونی ازدواج برای دختران ۹ سال تمام قمری بوده و ازدواج دختر زیر این سن تنها به ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻣﺼﻠﺤﺖ خود پدر یا جد پدری واﮔﺬار شده بود.
البته تفاوت سن بلوغ در افراد و نیاز به تعیین معیاری برای حداقل سن ازدواج برای رفع مشکلات حقوقی پیرامون این امر موجب شد که بار دیگر ماده ۱۰۴۱ قانون مدنی در سال ۱۳۷۹ توسط مجلس شورای اسلامی اصلاح شود اما شورای نگهبان با ماده اصلاحی مجلس موافقت نکرد وآن را مغایر با شرع دانست. بنابراین، ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﺧﺘﻼف ﺑﯿﻦ ﻣﺠﻠﺲ ﺑﺎ ﺷﻮرای نگهبان، موضوع بررسی نهایی این ماده به ﻣﺠﻤﻊ ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻧﻈﺎم ارجاع شد و سرانجام در ﺗﯿﺮ ﻣﺎه ۱۳۸۱، ﻣﺠﻤﻊ ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻧﻈﺎم این ماده را ﺑدین شرح تصویب کرد: «ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح دﺧﺘﺮ ﻗﺒﻞ از رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺳﻦ ۱۳ ﺳﺎل ﺗﻤﺎم ﺷﻤﺴﯽ و ﭘﺴﺮ ﻗﺒﻞ از رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺳﻦ ۱۵ ﺳﺎل ﺗﻤﺎم ﺷﻤﺴﯽ ﻣﻨﻮط اﺳﺖ ﺑﻪ اذن وﻟﯽ ﺑﻪ ﺷﺮط رﻋﺎﯾﺖ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺑﺎ ﺗﺸﺨﯿﺺ دادﮔﺎه ﺻﺎﻟﺢ».
بنابراین در حال حاضر طبق ماده ۱۰۴۱ قانون مدنی مصوب ۱۳۸۱، سن قانونی ازدواج برای دختران ۱۳ ﺳﺎل ﺗﻤﺎم ﺷﻤﺴﯽ است و ازدواج دختر زیر این سن ﻣﻨﻮط ﺑﻪ اذن وﻟﯽ ﺑﻪ ﺷﺮط رﻋﺎﯾﺖ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺑﺎ ﺗﺸﺨﯿﺺ دادﮔﺎه ﺻﺎﻟﺢ است که در اینصورت به نظر می‌رسد اساسا در قوانین ایران سن ممنوعه‌ای برای ازدواج با دختران وجود ندارد. بارها در کمسیون قضایی، مجلس لایحه منع ازدواج کودکان را رد کرده است. همچنین مجلس ایران با هدف جوان‌سازی جمعیت ایران و ترغیب جامعه به ازدواج، وامهای ازدواج را افزایش داده است. بنا به گزارش‌های دو سال اخیر، درخواست وام ازدواج ۹۰ برابر شده است. محمود عباسی معاون حقوقی دادگستری ایران بارها اشاراتی به کودک همسری داشته برای مثال در یک مصاحبه زندگی دختری که در ۹ سالگی ازدواج کرده را تعریف کرده که در سه سال صاحب سه فرزند شده و بعد طلاق گرفته است.
در نشست تخصصی «بررسی منع یا امکان ازدواج افراد خردسال از منظر اندیشه اسلامی؛ نظام حقوقی ایران و موازین بین‌المللی» -که توسط معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری و کمیسیون حقوق بشر اسلامی در دفتر مرکزی کمیسیون حقوق بشر اسلامی برگزار شد- رضا اسلامی، استاد دانشگاه شهید بهشتی عنوان کرد: همیشه حتی در نظام بین‌المللی به کودکان کمتر توجه شده و این به دلیل ضعف جسمی و روحی و روانی آن‌هاست؛ علی‌رغم آسیب‌پذیری بیشتری که دارند. از زمان تأسیس یونیسف توجه به حقوق کودکان هم بیشتر شد و کنوانسیون حقوق کودک نیز تصویب شد که بیشترین عضو را دارد و برخی از قوانین آن جزو قوانین آمره است. ایران هم بیست و پنج سال است به این کنوانسیون ملحق شده؛ با یک شرط کلی که کنوانسیون را می‌پذیرد مگر در مواردی که با احکام اسلامی در تعارض باشد. منع تبعیض، احترام به نظرات کودکان، رشد و تعالی کودکان و رعایت عالی‌ترین مصلحت کودک، اصول چهارگانه کنوانسیون هستند. در ایران سن کودک محل اختلاف است؛ اگرچه در خود کنوانسیون هم سن خاصی برای کودک پیش‌بینی نشده و در ماده یک اشاره میکند که کودک فرد زیر ۱۸ سال است؛ مگر قانون داخلی سن دیگری را در نظر گرفته باشد. کمیته حقوق کودک که به گزارش‌های ایران رسیدگی کرده است، در چند مورد از جمله تعیین سن کودک، ایراداتی به ایران وارد کرده مثل ماده ۱۰۴۱ که اجازه ازدواج صغیر را با اذن ولی می‌دهد مورد انتقاد کمیته حقوق کودک قرار گرفته است.
اسلامی همچنین خاطرنشان کرد: براساس آمار صندوق جمعیت سازمان ملل در کشورهای در حال توسعه از هر سه دختر یک نفر زیر ۱۸ سال و از هر ۹ دختر یک نفر زیر ۱۵ سال ازدواج میکنند. هر روز ۳۹ هزار دختر ازدواج زودهنگام دارند که این ازدواج‌ها اغلب با مردان سن بالاست. اغلب این افراد مدرسه خود را تمام نمی‌کنند. (۲)
دلایل کودک همسری
در گفتگویم با فاطمه کریمی، دکترای جامعه‌شناسی و پژوهشگر مسائل زنان، را این گونه بیان کرد: بی گمان فقر مالی و اقتصادی نقش مهمی در گرایش خانواده‌ها به ازدواج زودهنگام فرزندانشان دارد. خانواده‌هایی که با افزایش تورم، بیکاری و فقر بدون حمایت نهادهای دولتی زیر فشار مشکلات اقتصادی کمر خم کرده‌اند. تحریم‌های اقتصادی سالهای اخیر بر میزان این فشارها افزوده است. در چنین شرایطی، ازدواج زودهنگام فرزندان چنین خانواده‌هایی خصوصا ازدواج دختران خردسال می‌تواند به‌زعم آنها باری از مشکلات اقتصادی‌شان بردارد.
کریمی ترویج تقدس نهاد خانواده از طریق ازدواج از سوی حاکمیت، جامعه و نهادهای مختلف با توجیه «اخلاق گرایی» و جلوگیری از «بی بندوباری» از عوامل اصلی اصرار به ازدواج در سنین کمتر استبه دنبال تغییرات اقتصادی، سیاسی و اجتماعی عمده‌ای که در جامعه به وجود آمده، تغییراتی که به تعبیر برخی به تهدید اخلاق مذهبی و سنتی جامعه می‌انجامد، بر نگرانی بیشتر جامعه و برخی خانواده‌ها نسبت به آینده و جایگاه فرزندانشان افزوده است. در نتیجه ازدواج زودرس راهی است که خیال برخی از والدین را راحت کرده و بدین شیوه فرزندان خود خصوصا دختران را به چنین ازدواجهایی ترغیب میکنند. در چنین شرایطی، خانواده‌ها به خاطر حفظ موقعیت اجتماعی خود و جلوگیری از انجام هر عمل خلاف عرفی توسط فرزندان، گزینه ازدواج زودرس را راه مناسبی می‌دانند. در نتیجه چنین ازدواجهایی تنها مختص و محدود به خانوادههای کم بضاعت نیست آن هم در شرایطی که نهادهای مختلف دولتی آشکارا با برجسته کردن تهدیدات «اخلاقی» به طرق مختلف بر اشاعه چنین ازدواجهایی اصرار دارند.
عواقب کودک همسری
عواقب کیفی زندگی
براساس استانداردهای جهانی افراد باید در زمان ازدواج قادر به ابراز آزادانه رضایت خود باشند. این در حالی است که یک کودک ۱۳ ساله یا کم سن‌تر نمی‌تواند رضایت خود را به طور آزادانه و کامل ابراز کند و این ازدواج نوعی اجبار تلقی میشود. همانطور که یک کودک ۱۳ ساله نمی‌تواند اقدام به خرید و فروش کند. این گفته دبیرکل امور اسناد و مترجمان قوه قضاییه در مورد ازدواج کودکان است. او همچنین اضافه میکند: این فرزندان از همه امکانات اجتماعی محروم هستند و عموما تا آخر عمر بی‌سواد باقی می‌مانند و این چرخه در زندگی این افراد ادامه دارد. از دیگر مشکلات این است که گاهی افرادی که در سنین پایین ازدواج میکنند خانوادههای نابسامانی دارند و در چنین شرایطی یا به صورت اجباری یا برای فرار از این شرایط تصمیم به ازدواج می‌گیرند.
ازدواج زودرس مشکلاتی را برای نسل آینده نیز ایجاد میکند. کودکانی که توسط والدین کم سن و سال تربیت می‌شوند به این دلیل که شخصیت والدین هنوز دوام و قوام نیافته است، ممکن است نتوانند از تربیت مناسب بهره‌مند شوند. لذا والدین کم سن با مشکلات شدیدی برای تربیت فرزندان مواجه هستند.
عواقب جسمی
فعالان حقوق زنان با بررسی جوانب جسمی و سلامتی ناشی از ازدواج‌های زودهنگام، افزایش احتمال مرگ‌ومیر مادران را هشدار می‌دهند. در گفتگویم با رایحه مظفریان، موسس کمپین توقف ازدواج کودکان که اخیرا کتابی به نام «گره» دربارهی ازدواج زودهنگام در ایران چاپ کرده است، در این خصوص اظهار داشت: بارداری و زایمان از جمله وقایع ویژهی زندگی زنان است که می‌تواند با آرزوهای بزرگ و امیدهای لذّت‌بخش همراه باشد و البته گاهی ترس، رنج و مرگ را نیز به دنبال دارد… در سنین کمتر از 18 سال بدن هنوز قدرت لازم و کافی برای نگهداری از جنین را کسب نکرده است… ازدواج زودهنگام چرخهی سه مرحلهای ازدواج، بارداری و پرورش کودکان را دچار اختلال میکند.
همچنین فعالان این حوزه معتقدند رابطه جنسی با فرد زیر ۱۶ سال یک خشونت جنسی محسوب میشود که عواقب روحی و جسمی نامطلوبی دارد. همچنین دختری که با مسائل بارداری و زایمان و مسائل ناشی از این موارد روبرو میشود، مشکلات سلامت روحی و جسمی در وی تشدید میشود.
عواقب حقوقی
کودکانِ درگیر در پدیده کودک همسری با مشکلات حقوقی بیشتری مواجه می‌شوند. یکی از مشکلات حقوقی این دختران آن است که بسیاری از آنان حکم رشد ندارند. به عبارت دیگر این کودکان در ۱۳ سالگی ازدواج میکنند، در حالی که سن رشد در قانون ما ۱۸ سالگی است. لذا این زنان نمی‌توانند مهریه و نفقه خود را دریافت کنند و در حساب پس‌اندازی بگذارند. آنها حتی توانایی افتتاح حساب در بانک را نیز ندارند، زیرا سن افتتاح حساب نیز ۱۸ سالگی است. این زنان که همسر و گاهی مادر هستند، نمی‌توانند مهریه و نفقه بگیرند. در برخی مواقع دختری که می‌خواهد اقدام به طلاق کند ابتدا حکم رشد می‌گیرد تا بتواند دادخواست داده و مهریه و نفقه خود را طلب کند. زیرا افراد زیر ۱۸ سال نمی‌توانند دادخواست مالی دهند و در نتیجه نمی‌توانند مسائل مالی مربوط به ازدواج خود را پیگیری کنند.
کودک همسری و زنکشی
با نگاهی به زندگی زنانی که قربانی زنکشی شده‌اند می‌بینیم بسیاری از آنها در سن پایین ازدواج‌های اجباری داشته‌اند. فایزه ملکی نیا، سرگل حبیبی و… از قربانیان اخیر زنکشی هردو در چهارده سالگی به اجبار خانواده ازدواج کرده بودند. هرچند طلاق در بین ازدواج‌های کودک همسری کم نیست. بنا به گزارش ایسنا، ۷۲۵ رویداد طلاق برای دختران ۱۰ تا ۱۴ سال، ۱۳ هزار و ۹۹۱ رویداد طلاق برای دختران ۱۵ تا ۱۹ سال و ۶۸۶ طلاق برای پسران ۱۵ تا ۱۹ ساله در سال ۹۹ به ثبت رسیده است. (۳)
ولی درمواردی هم خانواده‌ها به طلاق رضایت نمیدهند و همچنین این زنان با مشکلات جدی در حضانت فرزندان مواجهند. در مواردی قربانیان زنکشی با عنوان قتل ناموسی که بعد از بزرگ شدن به خواسته‌ها و احساسات خود آگاهی یافته بودند بارها درخواست طلاق داده بودند ولی درخواست آنها رد شده بود و در نهایت جان خود را توسط همسر، برادر یا پدر از دست دادند.
راهکارهای پیشنهادی
برخی از فعالان زنان معتقدند علی‌رغم حساسیت‌ها و نقدها، نه تنها شاهد کاهش آمار ازدواج کودکان نیستیم، بلکه با گسترش ابعاد موضوع مواجهیم. به موازات انتشار آمارهایی از ازدواج کودکان، راه‌های گوناگونی برای مبارزه با ازدواج کودکان مطرح شده است. یکی از رایج‌ترین و سرراست‌ترین پیشنهادها، وضع قانون علیه ازدواج کودکان با ضمانت اجرایی کیفریِ لازم است. در این زمینه می‌توان فرهنگ‌سازی کرد و در محاکم بخشنامه کرد تا قضات در مجوز دادن نهایت سخت‌گیری را اعمال کنند.
آمارها نشان می‌دهد بین تعداد ازدواجهایی که صورت گرفته است با آماری که به دادگاه رفته‌اند و مجوز گرفته‌اند، تفاوت بسیار فاحشی وجود دارد. این نشان می‌دهد که بسیار از خانواده‌ها برای ازدواج کودکان خود اساساً وارد دادگاه نمی‌شوند و دفترخانه این ازدواج را صرفاً با اذن ولی ثبت میکند. به این ترتیب، فرهنگ‌سازی راه‌کار مناسبی است تا این کار اساساً انجام نشود تا این‌که بخواهیم بعداً به دنبال راهکارهای دیگری باشیم. همچنین تحقیقات و مشاهدات فعالان این حوزه نشان داده است که بخش وسیعی از این کودکان از هر گونه آموزش جنسی نیز محروماند و هر اندازه که میزان تحصیل دختران بالاتر رود، به همان نسبت حداقل از میزان بارداری زودرس و نابه‌هنگام آنان کاسته میشود.
سيد حسن موسوي چلك پیشتر درباره تاثیر قانون‌گذاری و آموزش در این زمینه گفته است: قانون یک بخش ماجراست و بخش مهم‌تر آن بستر‌سازی برای آموزش و آگاه‌سازی خانواده‌ها نسبت به پیامدهایی است که ازدواج‌های در سنین کم دارد. این بستر‌سازی به هیچ‌وجه کار آسانی نیست و در کوتاه‌مدت نتیجه‌ای نخواهد داشت.
رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران افزود: ما باید به دنبال توانمندسازی دختران باشیم تا بدانند این مسأله در درازمدت به ضرر آن‌هاست. در کشورهای مختلف مؤسساتی وجود دارد که تأکید میکنند این زنان، دختر هستند نه مادر. در اسناد حقوق بشر توجه زیادی به کمپین‌های آگاه‌سازی و توانمندسازی دختران شده است. در کشور نیجریه که بالاترین نرخ ازدواج زودهنگام را دارد کمپینی برای توانمندسازی دختران تشکیل شده تا به ازدواج زودهنگام نه بگویند. متأسفانه این دختران به سرعت باردار می‌شوند و وضع حمل بسیار خطرناکی دارند، زیرا فرآیند بزرگ‌شدن را به‌طور طبیعی طی نمی‌کنند. (۴)
پیشنهاد کتاب برای مطالعه بیشتر:
اسدپور، عهدیه (۱۳۹۹)، ازدواج کودکان: کنکاشی در صد سفرنامه دوران صفویه و قاجاریه، تهران: نشر علم
مظفریان، ریحانه (۱۴۰۰)، گره؛ ازدواج زودهنگام در ایران، تهران: نشر ماهریس
مددی، هدی (۱۳۹۸)، ازدواج کودکان؛ مطالعه‌ای تطبیقی، تهران، نشر جامعه شناسان.
ارجاعات:
۱- ایسنا، تولد ۷۹۱ کودک از مادران ۱۰ تا ۱۴ ساله در سال جاری، ۲۳ مهر ۱۴۰۰، قابل دسترس در:
https://www.isna.ir/news/1400072114904/
۲- روزنامه ایران، کودکانی که عروس می شوند، ۴ خرداد ۱۳۹۵، قابل دسترس در:
http://www.irannewspaper.ir/newspaper/page/6220/16/374589/0
۳- ایسنا، رشد ۱۰.۵ درصدی «ازدواج» دختران ۱۰ تا ۱۴ ساله/ ثبت ۷۲۵ «طلاق» برای دختران این رده سنی، ۲۹ مرداد ۱۴۰۰، قابل دسترس در:
https://www.isna.ir/news/1400052819706
۴- روزنامه آرمان، مادرانی که کودکی نمی کنند، ۲۲ اردیبهشت ۱۳۹۵ بازنشر در ایرنا به نشانی: