بیدارزنی: «جمعیت نسوان وطن‌خواه» در اوایل بهمن ماه سال ۱۳۰۱ با سخنرانی محترم اسکندری که بعدا رئیس هیئت‌مدیره شد قدم در راه فعالیت برای زنان گذاشت.
با توجه به سابقه‌ی خانواده‌ها جمعیت اولین تشکل زنان با گرایشات سوسیالیستی بود هر چند ترکیب اعضای آن موجب ناهمگونی نظری و عملی در این جمعیت بود.
ملوک اسکندری، نورالهدی منگنه، عصمت الملوک شریفی، عباسه پایور و ملکه ابوالفتح‌زاده اعضای هیئت مدیره و از بنیانگذاران جمعیت بودند.
درآمد جمعیت بر اساس حق عضویت از اعضا بود که به دلیل پرداخت نکردن و یا نامنظم پرداخت کردن حق عضویت مجله جمعیت نسوان وطن‌خواه هر چند ماه یک‌بار منتشر می‌شد. برای اولین بار در سال ۱۳۰۳ اکابری را دایر کردند که به زنان بی‌سواد آموزش دهند.
در کتاب جمعیت نسوان وطن‌خواه شرح حضور بی‌سابقه و تاریخی زنان در خیابان با هدایت و سخنرانی آتشین محترم اسکندری را می‌خوانیم. زنان برای به اعتراض فرهنگ مردسالاری و انتشار جزوه «مکر زنان» به خیابان آمدند و همچنین در دادگاه ابراهیم خواجه نوری سردبیر نامه جوانان که به خاطر مقاله در مورد زنان و حجاب محاکمه شد، حضور چشمگیر داشتند.
در دوران اوج فعالیت جمعیت نسوان در سال ۱۳۰۴ پیشنهاد سه ماده‌ای را به منظور بهبود سلامت خانواده، تندرستی زنان و تقویت صنایع نساجی کشور به مجلس شورای ملی ارائه کرد. این نخستین بار بود که فعالان زن مجلس را در رابطه با مشکلات و معضلات نان مورد خطاب قرار می‌دادند.
با توجه به شرایط حکومت و سختگیری‌ها و موانع بیرونی، مشکلات مالی و اختلاف نظرها مستوره افشار در سال ۱۳۰۵ در سه بخش علل ناکامی جمعیت را برشمرد. عمده فعالیت جمعیت به خطابه و برقرای کلاس‌های اکابر خلاصه می‌شد. در چنین شرایطی زنانی از جمعیت جدا شده و تشکلی به عنوان «جمعیت بیداری نسوان» را پایه‌گذاری کردند.
در زمانی که جمعیت با انتقاداتی روبه‌رو بود که به یک محفل تبدیل شده است و اثرگذاری لازم در جامعه را ندارد قانون ازدواج و طلاق در مجلس به بحث و بررسی گذاشته شده بود. با توجه به اینکه در برنامه جمعیت جلوگیری از تعدد زوجات، تعیین سن ازدواج، محفوظ ماندن حقوق زنان و اطفال آنها موقع طلاق گنجانده شده بود اما در برابر قانون ازدواج و طلاق که مباحثی را در جامعه به وجود آورده بود بی توجهی کرد. قانون ازدواج و طلاق به تصویب نرسید و همچنان بعد از گذشت سال‌ها خواست‌های زنان در ایران همان است که بود نداشتن حق طلاق و تعدد زوجات …
در بخش مفصلی از کتاب به برگزاری شش روزه‌ی دومین کنگره نسوان شرق سال ۱۳۱۱ در تهران پرداخته شده است.
ما هم مثل مادربزرگ‌هایمان بعد از نزدیک به یک قرن هنوز درگیر نداشتن حق طلاق، ازدواج کودکان، تعدد زوجات و حق پوشش اختیاری، مصادره‌ی فعالیت‌ها و تشکل‌های مستقل از طرف حکومت و مشکلات رنگارنگ دیگر هستیم، هرچند زنان ایرانی با تلاش‌های فراوان قدم‌های بزرگی در راه برابری برداشته‌اند اما هنوز راه طولانی در پیش است.
در کتاب جمعیت نسوان وطن‌خواه با فراز و فرود این تشکل و فضای سیاسی اجتماعی آن دوره آشنا می‌شویم با مشکلاتی که از سوی متعصبین برای زنان به وجود می‌آمد، حکومت استبدادی حاضر به شنیدن هیچ‌گونه صدای مستقلی نبود، نداشتن تجربه کافی برای کار جمعی و ارتباط گرفتن با طبقات مختلف جامعه و نبود منابع مالی که جمعیت را در رسیدن به اهدافش یاری کند. بخش دوم کتاب فهرست کامل مجله جمعیت نسوان وطن‌خواه ایران و برگزیده‌ای از مقالات و مطالب اختصاص دارد.
نام کتاب: جمعیت نسوان وطن‌خواه ایران (۱۳۱۴ – ۱۳۰۱)، نویسنده: محمدحسن خسروپناه، انتشارات خجسته، سال انتشار: ۱۳۹۷.