بیدارزنی: کاترین آن بیگلو، ایوا دوورنی، سوفیا کاپولا، میرا نایر و آنا لیلی امیرپور؛ این‌ها اولین اسامی است که در هنگام نام بردن از فیلمسازان زن بزرگ جهان به ذهن خطور می‌کنند. زنان کارگردانی که در صنعت سینمای امروز برای خود نام و رسمی به هم زده‌اند. فیلم‌هایشان در سال‌های اخیر جوایز مختلفی را از آن خود کرده است؛ اما نکته حائز اهمیت آن است که این فیلمسازان از خلأ به وجود نیامده‌اند و حضور آن‌ها ماحصل تلاش زنان فیلمساز در تاریخ سینمای جهان و در دل ساختاری مردسالار است که حضور زنان را در این عرصه برنمی‌تافت. تاریخ سینمای جهان زنان فیلمساز درخشانی را تا به امروز به خود دیده است. زنانی که امروزه بسیاری‌شان علیرغم تأثیری که بر صنعت سینما گذاشته‌اند؛ به فراموشی سپرده شده‌اند. این فراموشی تنها مختص به سینمای هالیوود نیست؛ بلکه فرانسه – جایی که سینما در آن متولد شده است – یا هند، ژاپن و ایران نیز که زنان نقش مهم اما فراموش‌شده‌ای در تاریخ سینمای آن دارند؛ از این بی‌توجهی رنج می‌برند.
در ادامه به معرفی هفت زن فیلمساز مطرح تاریخ جهان مروانبیلی از ایران، آلیس گی بلانش از فرانسه، لوئیس وبر از آمریکا، دوروتی آرزنر از آمریکا، تازوکو اسکین از ژاپن، ژرمن دولاک از فرانسه و فاطما بایگوم از هندوستان می‌پردازیم. زنانی که در دوره خود بسیاری از تابوها و موانع را شکستند و در فیلم‌هایشان مشکلات و محدودیت‌های زنان را در دورانی که می‌زیسته‌اند، به تصویر کشیده‌اند:
- مروا نبیلی (ایران)
مروا نبیلی از اولین فیلمسازان زن ایرانی است که در سال ۱۹۴۱ در تهران متولد شده است. مروا نبیلی کار خود را در سینما با منشیگری صحنه و بازیگری آغاز کرد و پس از تحصیل در رشته نقاشی هنرستان عالی فرهنگ و هنر، برای ادامه تحصیل و خواندن رشته کارگردانی به لندن رفت. نبیلی اولین فیلم خود را با نام «خاک بکر» در سال ۱۳۵۶ ساخت. فیلمی که در آن نبیلی زندگی زنی جنوبی را به تصویر می‌کشد. خاک بکر در هنگام نمایش، موفقیت چشمگیری را در جشنواره‌های جهانی از آن خود کرد. فیلمی که هیچ‌گاه در داخل کشور امکان نمایش پیدا نکرد. موسسه فیلم بریتانیا فیلم خاک بکر را فیلمی فمینیستی دانسته و از منظر مؤلفه‌های سینمایی با فیلم‌های شانتل آکرمن مقایسه کرده است.
- آلیس گی بلانش (فرانسه)
زندگی پیچیده آلیس گی بلانش کارگردان زن فرانسوی تمام مؤلفه‌هایی را دارا است که یک فیلم بر اساس آن‌ها ساخته می‌شود. گی بلانش اولین زن فیلمساز تاریخ سینما است. همچنین اولین فیلمسازی است که داستان را وارد سینما کرد و در سال ۱۸۹۶ و زمانی که تنها ۲۳ سال سن داشت موفق به ساخت اولین فیلم داستانی تاریخ سینما شد. بلانش در سال ۱۹۰۶ فیلم «زندگی مسیح» را ساخت که یکی از فیلم‌های عظیم و پرهزینه زمان خود بوده است. آلیس همراه با ادیسون، برادران پاته و لومی‌یرها از مخترعین صنعت سینما بوده است. هرچند نقش او در این خصوص تا هنگام انتشار کتاب خاطراتش در سال ۱۹۷۶ نادیده گرفته شد و امروزه هم در برخی از کتاب‌ها و متون مرجع تاریخ سینما نام او در کنار پیشگامان صنعت سینما کمتر مطرح می‌شود. بلانش در طول زندگی خود بیش از ۱۰۰۰ فیلم ساخت. بلانش همچنین از ابداع‌کنندگان میزانسن و کلوزآپ در فیلم‌های سینمایی بوده است. از نکات مهم فیلم‌های آلیس گی بلانش توجه او به حقوق زنان است. ازاین‌رو بسیاری فیلم‌های او را در شکل گرفتن نظریات فمینیستی در سینما پراهمیت می‌شمارند.
علیرغم تمام خدماتی که آلیس گی بلانش به صنعت سینما داشته است او در سال ۱۹۶۸ و در گمنامی درگذشت.
- لوئیس وبر (آمریکا)
لویس وبر اولین زن فیلمساز در آمریکا است. لویس وبر از کارگردانان پرکار و ساختارشکن سینمای صامت است. وبر یکی از معدود زنان نویسنده‌ای بود که فیلم‌نامه‌های خود را کارگردانی کرده است. لویس وبر اولین زنی است که یک فیلم بلند سینمایی را به نام «تاجر ونیزی» کارگردانی کرد. فیلم‌های وبر بیشتر متمرکز بر مشکلات اجتماعی به‌خصوص محدودیت‌های زنان در آن دوران است. فیلم «بچه‌های من کجا هستند» به نقد کنترل موالید می‌پردازد. وبر در این فیلم زوجی را به تصویر می‌کشد که مرد به دنبال بچه‌دار شدن است اما زن برای مادر شدن مردد است. وبر در فیلم حق زن بر بدن خود را در انتخاب تجربه بارداری به چالش می‌کشاند. لویس وبر در فیلم‌های خود همچنین به مبارزه با اعدام و کار کودکان پرداخت.
لویس وبر در سال ۱۹۳۹ و در سن شصت‌سالگی درگذشت.
- دوروتی آرزنر (آمریکا)
دوروتی آرزنر فیلمساز آمریکایی در حوزه‌های مختلفی در سینما پیشگام به شمار می‌رود. او تنها زن کارگردان دوران طلایی سینمای دهه ۲۰ و ۳۰ میلادی بود. وی همچنین نخستین فیلمساز زنی بود که به سینمای ناطق وارد شد و اولین فیلم ناطق خود را با عنوان «کوکتل منهتن» در سال ۱۹۲۸ ساخت. دوروتی همچنین نخستین زنی بود که نامش به‌عنوان تدوینگر در یک فیلم آورده شد. آرزنز همچنین مخترع بوم صدا در هنگام فیلمبرداری بوده است.
زندگی خصوصی و گرایش جنسی دوروتی تا زمان ساخت فیلم «Christopher Strong» که در آن کاترین هیپورن نقش خلبانی را بازی کرد، پنهان مانده بود؛ فیلمی که در آن دوروتی برای اولین بار به گرایش‌های جنسی زنان می‌پردازد.
- تازوکو اسکین (ژاپن)
تازوکو اسکین نخستین زن کارگردان در تاریخ سینمای ژاپن است که به‌طور جدی فعالیت خود را در سینمای مردانه ژاپن در دهه ۱۹۳۰ آغاز کرد. تازوکو بارها و بارها به خاطر جنسیتش مورد آزار و اذیت قرار گرفت. از فیلم اول تازوکو با نام Hatsu Sugata که در سن ۳۲ سالگی آن را ساخت، تنها تکه‌های مخدوشی باقی مانده است. تازوکو تا سال ۱۹۵۳ تنها فیلمساز زن ژاپن باقی ماند.تازوکو همچنین یکی از نخستین مستندسازان زن تاریخ سینمای جهان است. در جریان حمله ژاپن به منچوری، تازوکو مستندی را در این باره ساخت. مستندی که در آن تازوکو به بیان موضوعاتی چون فمینیسم، امپریالیسم و استعمار پرداخت. هنگامی‌که جنگ تمام شد تازوکو برای همیشه از فیلمسازی در سینمای ژاپن محروم شد.تازوکو به‌عنوان فیلمسازی فمینیست شناخته شده است که در اکثر فیلم‌هایش به مسائل زنان در جامعه مردسالار ژاپن می‌پردازد. گرایش جنسی تازوکو نیز برای او محدودیت‌های زیادی را در جامعه سنتی ژاپن که همجنسگرایی را برنمی‌تافت، به دنبال داشته است.
- ژرمن دولاک (فرانسه)
ژرمن دولاک فعال سیاسی، نویسنده و روزنامه‌نگار اوایل دهه ۱۹۰۰ متولد پاریس است که یکی از بزرگترین فیلمسازان امپرسیونیستی نام گرفته است. دولاک فیلمسازی خود را با فیلم‌های ملودرامی آغاز کرد که در کمپانی فیلمسازی خود می‌ساخت اما در دهه ۱۹۲۰ به سمت سینمای آوانگارد حرکت کرد. دولاک مهمترین و نخستین فیلم‌های مرتبط با جنبش امپرسیونیسم سینمای فرانسه را ساخت که در دهه ۱۹۲۰ شکل گرفت.
بهترین فیلم دولاک La Souriante Madame Beudet است که اولین فیلم فمینیستی تاریخ سینما نام گرفته است. داستان فیلم در ارتباط با زندگی مشترک وحشتناک و بدون عشق زنی است که به فرار می‌اندیشد. باوجود اینکه فیلم تنها چهل دقیقه است اما همچنان یکی از تأثیرگذارترین فیلم‌های فمینیستی است.
- فاطما بایگوم (هندوستان)
فاطما بایگوم یکی از اولین ستاره‌های سینمای هند است. بایگوم اولین کارگردان زن هندی است که در سال ۱۸۹۲ در خانواده‌ای مسلمان به دنیا آمد. در ابتدا بایگوم ستاره فیلم‌های صامت سینمای هند بود؛ اما در سال ۱۹۲۶ استودیوی فیلمسازی خود را به نام «فاطما فیلم» راه‌اندازی کرد و در استودیوی فیلمسازی خود اولین فیلم ساخته شده توسط یک زن در هندوستان را کارگردانی کرد. فیلمی که دارای جلوه‌های ویژه خاص خود بود و با بودجه بالایی ساخته شده بود. امروزه متأسفانه به‌سختی می‌توان نسخه‌ای از فیلم‌های فاطما بایگوم را پیدا کرد.
فاطما بایگوم با کارگردان‌های بزرگی چون اردشیر ایرانی همکاری داشته است. فاطما بایگوم در سال ۱۸۸۳ و در نود و یک سالگی درگذشت.