بیدارزنی: از نظر پزشکی ازدواج کودکان غیرقابل قبول است و ازدواج در سنین پایین به عنوان یک مسئله‌ی بهداشتی با پیامدهای وخیم شناخته می‌شود. در واقع ازدواج کودکان یک مشکل بهداشتی جدی در سراسر جهان به ویژه کشورهای در حال توسعه و توسعه نیافته است. ازدواج سالانه زندگی ۱۰ میلیون دختر زیر ۱۸ سال در جهان را تحت تأثیر قرار می‌دهد و یک نفر از هر هفت دختر در سن کمتر از ۱۵ سالگی ازدواج می‌کنند. در ایران نیز گفته می‌شود ۱۷ درصد ازدواج‌ها، در سنین زیر ۱۸ سال رخ می‌دهد و مطابق آمار سازمان ثبت‌احوال، در نه ماه اول سال ۹۵ تعداد ۲۹۷۱۰ ازدواج دختران زیر ۱۵ سال ثبت شده و تعداد ازدواج‌های دختران ۱۵-۱۹ سال در همین بازه زمانی ۱۵۱۶۴۱ مورد بوده است. علاوه بر این آمار نشان می‌دهد که در نه ماه اول سال ۹۵ تعداد ۱۱۵۳ ولادت ثبت‌شده که سن مادر کمتر از ۱۵ سال بوده است.
یکی از مهمترین پیامدهای بهداشتی ازدواج در سن پایین، خطرات مرتبط با بارداری در سن کمتر از ۱۸ سالگی است. از آنجا که در سنین زیر ۱۸ سال کنترل و استقلال دختربچه ها در تصمیم‌گیری کم است و تحت فشارهای فرهنگی بلافاصله پس از ازدواج مجبور به بارداری می‌شوند و از طرف دیگر در چنین سنینی اطلاعات کافی درباره بهداشت تولید مثل وجود ندارد و دسترسی به خدمات بهداشتی محدود است، دختران در سن نوجوانی در معرض خطر بارداری و پیامدهای آن قرار می‌گیرند.
همان‌طور که گفته شد، عموماً پس از ازدواج دختران تحت فشارهای اطرافیان برای رابطه جنسی و بارداری بلافاصله بعد از ازدواج قرار می‌گیرند. دختران صرف‌نظر از این‌که چقدر از نظر جسمی و جنسی رشد پیدا کرده و صرف‌نظر از تمایلشان برای رابطه جنسی و بارداری تحت فشار قرار می‌گیرند و عموماً حق آنها در عدم تمایل به رابطه جنسی و کنترل بر بدن شان نادیده گرفته می‌شود. همچنین عدم استفاده از روش‌های پیشگیری از بارداری (کنتراسپتیو) تحت تأثیر باورهای فرهنگی، بارداری بلافاصله بعد از ازدواج را تسریع می‌کند. این باورهای فرهنگی با القای این گزاره نادرست که «استفاده از روش‌های پیشگیری از بارداری منجر به نازایی مادام العمر می‌شود”، دختران را از استفاده از این روش ها باز می‌دارند. در یک مطالعه در یمن ۱۱ درصد از زنان سن ۱۵-۲۹ سال گفتند که به دلیل مخالفت شوهرانشان از روش‌های پیشگیری از بارداری استفاده نمی‌کنند. در کامرون، مالی و نیجر نرخ استفاده از روش‌های پیشگیری از بارداری در میان ازدواج‌کرده‌های ۱۵-۱۹ سال فقط ۱٫۵ تا ۲٫۴ درصد است. علاوه بر این‌ها پژوهش‌ها نشان می‌دهند که عموماً فاصله ازدواج در نوجوانی تا اولین زایمان فاصله کوتاهی است و اولین تولد معمولا در ۱۴ تا ۲۶ ماه اول بعد از ازدواج رخ می‌دهد؛ و به این ترتیب دختران نوجوان بعد از ازدواج به‌طور جدی با تهدید بارداری پرخطر مواجه هستند.
حاملگی در سن پایین، با پیامدهای منفی بهداشتی مثل زایمان‌های متعدد، حاملگی ناخواسته و سقط جنین مرتبط است. در واقع زنانی که سن اولین زایمانشان کمتر از ۱۸ سال است با خطر تجمعی مواجه هستند، به این معنی که هم در معرض خطرات ناشی از بارداری در سن پایین هستند و هم در معرض خطر اولین بارداری که این هر دو خطر حاملگی آنها را بسیار آسیب‌زا می‌کند. بارداری در سن پایین می‌تواند موجب زایمان سخت و طولانی شود که چنین زایمانی خود می‌تواند به خونریزی، عفونت شدید و مرگ مادر منجر شود.
داده‌های حاصل از پژوهش‌ها نشان می‌دهند که مرگ‌های مرتبط با حاملگی از مهمترین عوامل مرگ دختران ۱۵-۱۹ سال هستند. احتمال مرگ مادران درگروه سنی ۱۵-۱۹ سال، ۲۰ تا ۲۰۰ برابر بیشتر از گروه سنی ۲۰-۲۴ سال است. مادران کمتر از ۱۵ سال ۵ برابر بیشتر از گروه بیست‌ساله‌ها با احتمال مرگ و میر مواجه هستند. علل عمده مرگ در حاملگی زودهنگام خونریزی، سپسیس[۱]، پره اکلامپسی/اکلامپسی[۲] و زایمان‌های طولانی و متوقف شده هستند. به ازای هر زن که در هنگام زایمان فوت می‌شود، بیش از ۳۰ نفر از صدمات، عفونت‌ها و ناتوانی‌ها رنج می‌برند که عموماً درمان نشده و تا پایان عمر باقی می‌مانند. زایمان زودرس، تولد نوزادان کم‌وزن و سقط از جمله پیامدهای مهم حاملگی در سن پایین هستند.
از آنجا که دختران کمتر از ۱۵ سال رشد استخوانی و دستگاه تولید مثلشان کامل نشده است، علاوه بر پیامدهای نامبرده، پس از ازدواج و بارداری در معرض خطرات دیگری نیز قرار می‌گیرند. فیستول مامایی یک عارضه مهم بارداری در سنین پایین است. فیستول مامایی وقتی رخ می‌دهد که به علت تکامل نیافته بودن دستگاه تولید مثل دختران، زایمان به سختی صورت می‌گیرد و عبور جنین از کانال زایمانی به طول می‌انجامد و فشار جنین بر بافت‌های فاقد استحکام مادر باعث آسیب بافت‌های دستگاه تولیدمثل می‌شود. این آسیب به جدار کانال زایمان و بافت‌های اطراف ممکن باعث به وجود آمدن راه ارتباطی بین واژن و بافت رکتوم (روده منتهی به مقعد) و یا ارتباط بین مثانه و واژن شود که به آن فیستول گفته می‌شود. وجود چنین فیستول‌هایی بسته به این‌که در کجا ایجاد شده باشد با خروج ادرار یا مدفوع از واژن همراه است و علاوه بر مشکلات بهداشتی و جسمی موجب انزوای اجتماعی ناشی از بوی بد و در مواردی ترک زن توسط شوهر می‌شود. سالانه ۷۵۰۰۰ مورد به تعداد دختران با فیستول‌های مامایی افزوده می‌شود. سازمان جهانی بهداشت برآورد کرده که در جهان دو میلیون زن با فیستول زندگی می‌کنند و سالانه ۵۰۰۰۰ تا ۱۰۰۰۰۰ نفر به آنها اضافه می‌شود. در نیجر فیستول مامایی وضعیت ۱۵۰۰۰۰ زن را تحت تاثیر قرار داده است. ۸۰-۹۰ درصد زنان با فیستول واژن-مثانه (VVF) توسط همسران طلاق داده شده‌اند و VVF عامل ۶۳٫۳ درصد کل طلاق‌هاست.
پرولاپس رحم یا بیرون‌زدگی رحم از دهانه واژن نیز یک عارضه مرتبط با ازدواج و بارداری در سنین پایین است. این عارضه به دلیل شل بودن لیگامان‌هایی که رحم را سر جایش نگه می‌دارند رخ می‌دهد. پرولاپس رحم به دلیل فاصله ناکافی بین تولدها، فقدان استراحت بعد از زایمان و کار کردن در طی بارداری رخ می‌دهد و همچنین با فرزندآوری زودهنگام مرتبط است. علایم پرولاپس رحم شامل احساس وجود توده در واژن، احساس سنگینی در لگن، تکرر ادرار، مقاربت دردناک، خونریزی واژینال و عفونت‌های دستگاه ادراری-تناسلی می‌شود. علاوه بر این در بعضی جوامع مانند نپال، پرولاپس رحم یک استیگمای اجتماعی برای زنان مبتلا به این مشکل است که توسط شوهر، خانواده‌ها و جامعه ناپاک و نجس خوانده می‌شوند. زنانی که از پرولاپس رحم رنج می‌برند، ممکن است به دلیل وجود درد تن به مقاربت ندهند و در برابر آن مقاومت کنند که منجر به تجاوز زناشویی می‌شود.
حاملگی در سنین پایین نه تنها سلامت مادران را به خطر می‌اندازد بلکه عوارض جدی برای نوزادان نیز در پی دارد، به‌طوری‌که مرگ و میر شیرخواران در میان بچه‌های مادران نوجوان بسیار بالاتر از مادران با سنین بالاتر است و احتمال مرگ و میر کودکان مادران زیر ۱۸ سال تا یک‌سالگی، ۶۰ درصد بیشتر از کودکان مادران بالای ۱۹ سال است. سوءتغذیه مادران نوجوان و آماده نبودنشان برای فرزندآوری منجر به تولد نوزادان با وزن پایین می‌شود و مرگ و میر نوزادان با وزن پایین‌تر ۵-۳۰ برابر بیشتر از نوزادان با وزن طبیعی است. یک مطالعه در Rajasthan نشان داد که ۶۳ درصد بچه‌های زیر چهار سال که مادرشان نوجوان بود، سوءتغذیه داشتند. مشکل دیگر این است که وضعیت شیردهی مادران نوجوان بدتر از سایر مادران است، کمتر قادر به مراقبت از نوزاد هستند و با احتمال بیشتری کودکانشان دچار توقف رشد می‌شوند.
لازم به ذکر است که در ایران پیش از تغییر سیاست جمعیتی، در خانه‌های بهداشت و مراکز بهداشتی تلاش جدی و گسترده‌ای برای پیشگیری از بارداری زنان کمتر از ۱۸ سال (به‌عنوان بارداری پرخطر) انجام می‌گرفت و در این راستا به زنان درباره خطرات بارداری در سن پایین آموزش داده می‌شد. همچنین ارایه رایگان وسایل پیشگیری از بارداری و نحوه استفاده از آنها بخشی از برنامه پیشگیرانه وزارت بهداشت برای کاهش بارداری زنان کمتر از هجده سال بود. در حال حاضر به دنبال تغییر سیاست جمعیتی و تلاش برای افزایش جمعیت، برنامه‌های پیشگیری از بارداری نیز متوقف شده و رویکرد وزارت بهداشت به بارداری زیر هجده سال به‌عنوان بارداری پرخطر تغییر کرده است و ظاهرا خطرات بارداری زیر هجده سال به فراموشی سپرده شده است. انتظار بر آن است که با توجه به پیامدهای پزشکی و بهداشتی بارداری در سنین پایین، وزارت بهداشت به عنوان وزارتخانه‌ای که مسئولیت سلامت شهروندان را به عهده دارد، اقدامات پیشگیرانه جهت حفظ سلامت دختران زیر ۱۸ سال ازدواج کرده را از سر گیرد.
از دیگر پیامدهای ازدواج و رابطه جنسی در سنین پایین این است که دختران نوجوان به دلیل فاکتورهای بیولوژیک (نوسانات هورمونی و نفوذپذیری بافت واژن) و فاکتورهای اجتماعی (مناسبات قدرت بین زن و مرد) بیشتر از زنان بالغ نسبت به عفونت‌های قابل انتقال از طریق جنسی شامل HIV حساس و آسیب‌پذیر هستند. در مطالعه‌ای که اخیرا در رواندا انجام شده، ۲۵ درصد دختران باردار ۱۷ ساله و کمتر از ۱۷ سال، آلوده به HIV بودند. بسیاری از آنها گفتند که فقط با همسرشان مقاربت داشته‌اند. طبق این مطالعه سن پایین‌تر رابطه جنسی و اولین حاملگی باعث افزایش شیوع HIV می‌شود. همچنین وقتی فاصله سنی شوهر با همسر نوجوان زیاد باشد، احتمال انتقال HIV و عفونت‌های منتقله از طریق جنسی STI از مرد به زن و از زن به کودکش بیشتر است.
ازدواج در کودکی نه تنها پیامدهای جسمی بلکه پیامدهای روانی منفی متعددی را برای کودکان ایجاد می‌کند و سلامت روان آنها را به خطر می‌اندازد. دختربچه‌های ازدواج کرده انزوای اجتماعی را تجربه می‌کنند و تماس محدودی با همسالان و چرخه‌های اجتماعی دارند. آنها ممکن است دچار افسردگی، اختلالات اضطرابی و وسواس شوند و خشونت خانوادگی را تجربه کنند. سنگین‌ترین پیامد روانی ازدواج در سنین پایین افکار خودکشی و اقدام به خودکشی به دلیل سوءاستفاده جسمی، جنسی و عاطفی است.
با اطلاع از پیامدها و عوارضی که ازدواج در سنین پایین می‌تواند به دنبال داشته باشد، ضرورت پیشگیری از چنین ازدواج‌هایی بیش از پیش روشن می‌شود.
پی‌نوشت:
[۱] گَندخونییا سپتیسمی نوعی التهاب است که سراسر بدن را فرا می‌گیرد و به دلیل عفونت پیش می‌آید.
[۲] پری-اکلامپسیا از عوارض دوران بارداری و یک اختلال چند ارگانی است.