بیدارزنی: «نظر به این که آرزومندم این کنگره نسوان شرق مورد استفاده‌های مهمی برای خواهران مشرق زمینی، واقع شود و از ایران یک سوغات و یادگار ذیقیمتی برای خواهران مشرق زمینی، تقدیم کنیم لذا از خانم‌های نمایندگان محترم ملل و ممالک مختلفه تقاضا دارم قانون ازدواج که دو سال پیش از طرف وزیر محترم عدلیه در ایران وضع شده و فواید آن در زندگی زنان مسلم بی اندازه موثر و مسلم است کوشش و اقدامات جدی برای وضع قانون مزبور که در اکثر ممالک اسلامی موجود نیست… تقاضا دارم از خانم‌های نمایندگان محترم مشرق زمین به ایران تاسی نموده و این قانون مقدس را در مملکت خویش وضع کرده، عالم انسانیت را مدیون خدمات خویش نمایند.»
این کلمات بخشی از سخنان مستوره خانم افشار ارومی در کنگره نسوان شرق است که در سال ۱۳۱۱ ه.ش با حضور نمایندگانی از کشورهای مشرق زمین در تهران برگزار شد. مستوره، زنی که بیش از هر چیز دغدغه تغییر قوانین به نفع زنان داشت، در سال ۱۲۵۹ ه.ش در ارومیه به دنیا آمد. وی دختر مجدالسلطنه افشار، از روشنفکران ارومیه و مادرش، دختر امامقلی میرزا ملک قاسمی از شخصیت‌های آزادیخواه آذربایجان بود. دوران کودکی را در تفلیس گذراند و زبان روسی را آموخت. سپس در استانبول، زبان ترکی و فرانسه را نیز فراگرفت. همه این آموخته‌ها توشه‌ی مستوره خانم شد تا قدم به راه فعالیت در حوزه زنان بگذارد.
نام وی بیش از هر چیز با انجمن جمعیت نسوان وطنخواه گره خورده، انجمنی که وی سال‌ها مدیر آن بوده است.
فعالیت در انجمن نسوان وطنخواه
جمعیت نسوان وطنخواه، یکی از تاثیرگذارترین انجمن های زنانه، در سال ۱۳۰۱ توسط محترم اسکندری که همسرش سلیمان اسکندری یکی از اعضای مهم حزب سوسیالیست بود، تاسیس شد. دامنه فعالیت این انجمن بسیار گسترده بود و اهدافی چون «سعی در تهذیب و تربیت دختران، ترویج صنایع وطنی، باسواد کردن زنان، نگهداری از دختران بیکس، تاسیس مریضخانه برای زنان فقیر، تشکیل هیئت تعاونی به منظور تکمیل صنایع داخلی، مساعدت مالی و معنوی نسبت به مدافعین وطن در موقع جنگ»[i] را در برمی‌گرفت.
بعد از فوت محترم اسکندری در سال ۱۳۰۳ مدیریت جمعیت نسوان وطنخواه به مستوره افشار رسید که این ریاست تا سال ۱۳۱۱ که جمعیت نسوان وطنخواه در حال کار بود، ادامه داشت.
مستور خانم افشار مهمترین اقدام برای بهبود زندگی زنان را اصلاح قوانین می‌دانست. هم در صفحات مجله جمعیت نسوان وطنخواه ایران و هم در مقالاتی که وی در شفق سرخ چاپ کرد، بحث اصلی تاکید بر ضرورت اصلاح قوانین خانواده بود. وی با فرستادن عریضه و پیشنهاد به مجلس فعالانه در این زمینه تلاش کرد. در یکی از شماره‌های نشریه جمعیت نسوان وطنخواه نامه‌ای از طرف جمعیت خطاب به مقام مقدس شورای ملی منتشر می‌شود که در آن پیشنهادات عملی در این زمینه آمده است:
«محض خدمت به نوع و ایضا وظیفه ملی و وجدانی جمعیت نسوان وطنخواه موارد سه گانه ذیل را تقدیم و محترما امور لوایحی در حدود مواد معروفه تهیه و به مقام مجلس شورای ملی تقدیم دارند:
ماده ۱ – لزوم تجزیه خون و اعمال سایر معاینات طبی قبل از تحقق ازدواج؛
ماده ۲ – اعزام چند نفر از بنات بی‌بضاعت ایرانی برای تحصیل علم قابلگی به مصر یا بیروت؛
ماده ۳ – ترویج و تعمیم البسه وطنی در کلیه مدارس و تولید شکل و رنگ آن در صورت امکان» (پیشنهاد جمعیت نسوان وطنخواه به مقام مقدس شورای ملی، جمعیت نسوان وطنخواه، سال دوم، شماره ۹).
به زعم بسیاری از مورخان حمایت فعالان زن از قوانین خانواده مصوب سال‌های ۱۳۱۰ و ۱۳۱۷ ناشی از تسلیم زنانی چون مستوره افشار و سازشکاری در مقابل دولت رضاشاه بود در حالیکه تصویب این قوانین تا اندازه‌ی زیادی مرهون تلاش‌ها و اصرار ایشان در زمینه‌ی اصلاح قوانین بوده است.
جمعیت نسوان وطنخواه در سال ۱۳۱۱ ه.ش به فعالیتهای خود خاتمه داد. اختلافات داخلی اعضای جمعیت در موضوعاتی نظیر کشف حجاب و اختلافاتی که پس از برگزاری کنگره نسوان شرق به وجود آمده بود از یک طرف و فشار بر سازمان‌های مستقل زنان از سوی دولت سبب شد که این جمعیت زنانه منحل شود.
کنگره نسوان شرق:
شاید بتوان گفت آخرین فعالیت مستقل زنان در سال ۱۳۱۱، تشکیل کنگرهای با موضوع زنان در تهران، با نام «کنگره نسوان شرق» بود. «تشکیل این کنگره در ابتدا نتیجه ائتلاف و ادغام جمعیت های محلی ای بود که در بعضی از سرزمینهای عربی فعالیت داشتند و در مراحل بعد، جمعیت هایی از هند و … به آن پیوستند».[ii] دومین کنگره، در تهران با همکاری جمعیت نسوان وطنخواه تشکیل شد؛ نمایندگانی از سوریه، مصر، لبنان و … به تهران وارد شدند و بحث هایی با موضوعاتی چون آموزش زنان، ضروریات فعالیت های زنان، لزوم همکاری مردان و … توسط آنها و زنان ایرانی پی گرفته شد. این کنگره گرچه به صورت مستقل برگزار شده بود اما دولت در آن نماینده ای فرستاده بود تا جلوی بحث هایی که با سیاست هایش همخوانی ندارد؛ بگیرد.
اولین جلسه کنگره نسوان شرق، در مدرسه دخترانه عفتیه و جلسات دوم تا پنجم در منزل شخصی مستوره افشار و جلسه پایانی در سالن اجتماعات وزارت معارف برگزار شد. مستوره خانم افشار در سخنرانی خود بر مطالبات جمعیت در حوزه زنان تاکید کرده بود:
«جمعیت نسوان وطنخواه از مقامات صلاحیت‌دار تقاضا کرده است که سالی پنجاه نفر دختران بی بضاعت را مثل پسران با مصارف دولت به خارجه اعزام دارند. این پیشنهاد مورد توجه واقع شده و در نظر دارند که اقدام فرمایند. روزنامه‌های ایران با نهایت جرات ستون‌های مخصوص برای مقالات زنان راجع به حقوق مدنی و اجتماعی و آزادی اختصاص داده و همه مقالات را پذیرفته و شدیداً طرفداری از حقوق نسوان نموده و می‌نمایند… . »
این کنگره در نهایت با امید به بهبود اوضاع زنان در ایران و سایر کشورهای مشرق زمین به پایان رسید. سخنان مستوره افشار در ستایش رضاشاه در این کنگره باعث اختلافات داخلی جمعیت شد و مقدمات انحلال ان را در همان سال فراهم کرد.
مرگ
مستوره خانم افشار بعد از انحلال جمعیت نسوان وطنخواه، دست به فعالیت های خیریه‌ای زد و در سن ۶۵ سالگی در سال ۱۳۲۵ شمسی در شهریورماه بر اثر ابتلا به سرطان درگذشت.
[i] بامداد، بدرالملوک (۱۳۴۶). زن ایرانی از انقلاب مشروطه تا انقلاب سفید.ج۱و۲٫ تهران:ابن سینا. ص۴۷
[ii] سلامی، غلامرضا (۱۳۸۴) و افسانه نجم آبادی. نهضت نسوان شرق. تهران:انتشارات شیرازه. ص سیزده.