بیدارزنی: سال نودو سه رو به پایان است. سالی که حداقل در عرصه هنری برای زنان در داخل ایران سالی بود پر از فشار و محدودیتهای تازه. جشنواره فیلم فجر بدون حضور سینماگران زن مطرح به کار خود پایان داد. اگرچه تعداد فیلم هایی که در این دوره به مسائل اجتماعی بخصوص مسائل زنان پرداخته بودند، نسبت به سال های گذشته افزایش چشمگیری داشت اما راویان این معضلات و مشکلات نه خود زنان که مردان در عرصه سینما بودند. فیلم جنجالی خانه دختر که به موضوع بکارت زنان در هنگام ازدواج در جامعه سنتی ایران پرداخته و فیلم چهارشنبه 19 اردیبهشت که مشکلات زنان سرپرست خانوار را به تصویر کشیده است از جمله فیلم هایی است که در جشنواره فیلم فجر مسائل و مشکلات زنان در آنها به تصویر کشیده شده بودند.
زنان در عرصه موسیقی اما به‌مراتب اوضاع بدتری را در سال 93 پشت سر گذاشتند. حذف صدای همخوانی زنان که حتی به قطع میکروفن همخوان های زن در اجرای زنده ای در یک برنامه موسیقی انجامید تا ممانعت از حضور زنان نوازنده در برخی از شهرها از جمله محدودیتهایی بود که زنان در عرصه موسیقی با آن مواجه شدهاند.
در آستانه هشتم مارس و در روزهای پایانی سال نودوسه در این گزارش نگاه کوتاهی خواهیم انداخت بر مسائل زنان در عرصه سینما، تئاتر و موسیقی در سالی که گذشت:
تئاتر:
نمایش «هم هوایی» به کارگردانی افسانه ماهیان با دو اجرای عمومی و حضور در جشنواره تئاتر فجر را به قطع میتوان مهم‌ترین نمایش در حوزه زنان در سال نودوسه دانست. نمایش هم هوایی روایت کننده داستان زندگی سه زن معاصر است که هرکدام زندگی تراژیکی داشته‌اند. الهام کردا در نقش همسر عباس دوران، ستاره اسکندری در نقش شهلا جاهد و باران کوثری در نقش لیلا اسفندیاری کوهنورد (در اجرای قبل سارا بهرامی) به ایفای نقش پرداختند. افسانه ماهیان کارگردان و مهین صدری نویسنده این نمایش بودند. این تراژدی زنانه مورد استقبال گسترده تماشاچیان عرصه تئاتر قرار گرفت.
اما تلخ‌ترین خبر در حوزه تئاتر در سال 93 مربوط به خبر درگذشت نوشین تندسته بازیگر تئاتر بود که بعد از یک دوره بیماری و به دلیل تنگدستی و در سکوت خبری درگذشت. مجید جعفری که در چند اثرش نوشین تندسته حضور داشته است در خصوص درگذشت او گفته است «خانم تندسته بیمار بود و به دلیل بیماری خاصی که به پلاکت‌ای خونش مربوط بود به مراقبت‌های ویژه‌ای احتیاج داشت، اما از لحاظ مالی امکان رسیدگی نداشت بیماری او به‌مرور پیشرفته شد و درنتیجه منجر به سکته مغزی شد که حتی روی صحنه نمی‌توانست به‌درستی صحبت کند اما بااین‌حال به دلیل علاقه و نیاز مالی کارش را ادامه می‌داد تا اینکه چند روز قبل در بیمارستان درگذشت و روز گذشته در گرمسار به خاک سپرده شد».
سینما:
همان‌طور که اشاره شد در سی و سومین جشنواره فیلم فجر خبری از زنان سینماگر مطرح سینمای ایران نبود. رخشان بنی اعتماد، پوران درخشنده، منیژه حکمت و تهمینه میلانی از جمله سینماگران زنی بودند که نبودشان در جشنواره فیلم فجر احساس میشد. سینماگرانی که در سال‌های اخیر با محدودیتهای مختلفی مواجه بودهاند و عملا امکان ساخت اثری جدید از آنها گرفته شده است. فیلم قصههای رخشان بنی اعتماد همچنان در محاق توقیف است و امکان نمایش عمومی پیدا نکرده است. تهمینه میلانی که در سال 92 فیلم پرفروش آتش‌بس 2 را بر پرده سینما داشت به دلیل انتشار فیلمنامه «شهرزاد زن هزار و یک‌شب» که با مجوز وزارت ارشاد و توسط انتشارات کتابسرا منتشر شده است به دادسرای فرهنگ و رسانه احضار شد. نیکی کریمی تنها زن مطرح سینمای ایران بود که با فیلم «شیفت شب» که در آن به مشکلات زندگی زناشویی زوجی جوان پرداخته است، در جشنواره فیلم فجر حضور داشت. دیپـلم افتخار «جایزه ویژه هیات داوران» در بخش سودای سیمرغ به نیـکی کـریمی برای مجموعه بازیهای وی و کارگردانی فیلم شیفت شب اهدا شد. نیکی کریمی هنگامی‌که برای گرفتن این جایزه به روی سن رفته بود از عدم‌حمایت عاطفی خانواده‌اش در سی سال دوران کاریاش گلایه کرد و گفت: خدا را شاکرم که بعدازاین همه سال که کار کرده‌ام. بدون باند، رابطه و فامیل بازی اینجا ایستاده‌ام. جای عوامل فیلم شب با کمال احترام به هیات داوران خیلی خالی بود اما به قول خانم درخشنده هیس! دخترها فریاد نمی‌زنند.
از دیگر حاشیه های جشنواره فیلم فجر میتوان به حضور گشت ارشاد در برج میلاد محل برگزاری این جشنواره برای خبرنگاران، منتقدین و سینماگران اشاره کرد. حسین ساجدی‌نیا، فرمانده نیروی انتظامی تهران با اشاره به حضور گشت «امنیت اخلاقی» در جشنواره فیلم فجر گفته است: «با هر بداخلاقی و هر ناهنجاری که دیده شود با آن برخورد میشود و این برخورد شامل همه از جمله بازیگران و دست‌اندرکاران سینما خواهد بود».
توقیف فیلم «خانه پدری» ساخته کیانوش عیاری بعد از تنها یک روز اکران عمومی و رکورد فروش فیلم «شهر موش‌های دو» ساخته مرضیه برومند و منیژه حکمت، از دیگر خبرهای مطرح سینمای ایران در سال 93 بود.
خانه پدری فیلمی است با موضوع قتل‌های ناموسی که به دلیل مخالفت‌های تندروها در ایران امکان نمایش عمومی تا به امروز پیدا نکرده است.
موسیقی:
زنان نوازنده و فعال در عرصه موسیقی در سال نودوسه با محدودیتهای گستردهای روبرو شدند. محرومیت حضور نوازندگان زن در شهرستانها به ممنوعیت شنیدن صدای همسرایان زن در تهران و جشنواره موسیقی فجر هم کشیده شد.
در کنسرت سالار عقیلی در مشهد «حریر شریعت‌زاده» نوازنده دف و همسر «سالار عقیلی» پس از اجرای یک قطعه موسیقی از سن پایین آورده شد. «محمدرضا کرمانی» مدیر برنامههای سالار عقیلی دراین‌باره به فارس گفته است: «همه مجوزهای لازم برای اجرای این کنسرت و تایید همه نفراتی که در این اجرا حضور داشتند، از اداره ارشاد خراسان اخذ شده بود. مسئولان این اداره به ما قول داده بودند که برگزاری این کنسرت با هیچ مشکلی مواجه نمی‌شود. خانم شریعت‌زاده حتی مشکل پوشش هم نداشتند.»
در ادامه محرومیت زنان در عرصه موسیقی اتفاق مشابهی در شب سوم کنسرت «عالیم قاسم‌اف» خواننده معروف جمهوری آذربایجان در تهران افتاد و دختر عالیم قاسم اف که به‌عنوان همسرا در برنامه حضور داشت در شب سوم اجازه حضور بر روی سن را پیدا نکرد و کنسرت با یک ساعت تاخیر و بدون حضور او اجرا شد. عالیم قاسف اف در مصاحبهای که بعدازاین ممنوعیت انجام داد، گفته است: «به قوانین ایران احترام می‌گذارم، اما در هیچ کجای دنیا این رفتارها در مورد زنان هنرمند اعمال نمی‌شود.»
روزنامه شرق در گزارش خود که در روز سه‌شنبه یازده شهریور منتشر شد از قانون نانوشتهای خبر داد که به‌موجب آن گروه‌های موسیقی در سیزده استان در صورتی می‌توانند مجوز برگزاری کنسرت دریافت کنند که هیچ نوازنده زن یا همخوان زنی در گروه حضور نداشته باشد. بر پایه این گزارش حضور زنان نوازنده در اجرای زنده موسیقی در بعضی شهرها از جمله «اصفهان، تبریز، ارومیه، زنجان، گرگان، تمامی شهرهای استان خراسان، برخی از شهرهای خوزستان و…ممنوع است و گروه‌های موسیقی اجازه استفاده از هیچ نوازنده زن یا همخوان زنی را در گروه ندارند».
این محدودیتها و تفکیک جنسیتی روی صحنهها در حالی انجام گرفته است که علی جنتی وزیر فرهنگ و ارشاد و پیروز ارجمند مدیر دفتر موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد بارها ادعا کردهاند که این ممنوعیتها و محدودیتها مبنای قانونی و شرعی ندارد و مغایر سیاستهای وزارت ارشاد است. پیروز ارجمند در مصاحبهای در خصوص حذف زنان از روی صحنهها در شهرستانها گفته است: «این نوع تفکیک جنسیتی و مستثنا کردن زنان، با سیاستهای وزارت ارشاد منافات دارد و اگر در شهرستانها زنان برای حضور روی سن مشکل دارند، مربوط به دیدگاه وزارت ارشاد نیست بلکه در ارتباط با نهادهای دیگر است و به همین دلیل ما به‌دنبال شنیدن سخنان آنها هستیم و می‌خواهیم بدانیم بر اساس کدام مستندات جلوی شرکت زنان در گروه‌های موسیقی گرفته میشود.»
بااین‌وجود، ادعاهای وزیر ارشاد تا به امروز در حد حرف باقی مانده است و زنان در جشنواره موسیقی فجر و برنامههای موسیقی بهمن‌ماه که زیر نظر مستقیم وزارت ارشاد و سیاستهای این وزارت برگزار میشود با محدودیتهای بی‌سابقه‌ای روبرو بود. در مراسم اختتامیه جشنواره تولیدات دانشجویی دانشجویان مراکز علمی و کاربردی فرهنگ و هنر، میکروفن‌های زنان همخوان در اقدامی بی‌سابقه و بدون اطلاع به زنان همخوان و رهبر ارکستر قطع شد. امین سالمی، رهبر این ارکستر با تایید این خبر در مصاحبهای با روزنامه شرق گفت: «گروه ما دارای یک خواننده مرد و دو همخوان زن بود. این موضوع هیچ‌وقت مشکل نبوده و ما ضمن پایبندی به قوانین جامعه، طبق قانون عمل کردیم. ظاهرا قبل از اجرا، شخصی که هویتش مشخص نیست، خواستار قطع صدای میکروفن همخوان‌های زن ارکستر شده است. بعد از تمام شدن اجرا، تماشاگران گفتند که صدای همخوان‌های زن از میکروفن‌ها پخش نشده است و پس از پیگیری‌هایی که انجام دادیم، متوجه شدیم صدای آنها تنها از طریق باندهایی که برای پخش صدا روی سن قرار داشته‌اند پخش شده است. وقتی برای بررسی این مشکل به سراغ صدابردار رفتم، او گفت که قبل از اجرا افرادی با در دست داشتن بی‌سیم به او دستور داده‌اند صدای همخوان‌های زن را قطع کند و هرچه اصرار کردم این افراد چه‌کسانی بودهاند، پاسخ روشنی نداد. تاکنون هم کسی پاسخگوی مشکل پیش‌آمده نبوده است».
دامنه تهدید مخالفان به حضور زنان روی سن در سیامین جشنواره موسیقی فجر به ممانعت از حضور پری ملکی که قرار بود بیست و چهارم بهمن به همراه گروه «خنیا» در ایوان شمس برنامه اجرا کند، کشیده شد. منصور ملکی، همسر پری ملکی در ارتباط با این موضوع به شرق گفته است: «به دنبال حواشی که بر سر همخوانی یا تک‌خوانی آلبوم «تو را ای کهن بوم‌وبر دوست دارم» پیش آمد دست‌اندرکاران موسیقی نگران بودند و مسوولان جشنواره تهدید شده بودند که همخوان زن در جشنواره حضور نداشته باشد. این در حالی بود که جدول جشنواره منتشر و اطلاع‌رسانی شده بود.»
با توجه به تمامی موارد گفته‌شده و در آستانه هشتم مارس روز جهانی زن میتوان سال نودوسه را برای زنان در ایران در عرصه هنری سالی مملو از محدودیتها، ممنوعیتها نام گذاشت. سالی که گروه‌های فشار و گروه‌های تندرو تمامی توان خود را بر حذف زنان از روی صحنهها به کار بستند و در نبود عزمی جدی برای مقابله با این فشارها که هیچ مبنای قانونی ندارند، عملا زنان سال نودوسه را با محدودیتهای بیش از گذشته به پایان می‌رسانند.