تا قانون خانواده برابر: اخیرا موسسه خواهران در اسلام نظر سنجی در مورد تعدد زوجات در ایالت های مالزی انجام داده که نتایج آن در وب سایت زنان در کشورهای اسلامی منتشر شده است. نتایج این نظر سنجی نشان می دهدکه اگرچه مخالفت با تعدد زوجات آمار بالاتری را به خود اختصاص داده است اما بازهم آمار رضایت موافقان که بیشتر از سوی همسران دوم مردان اعلام شده، قابل توجه است. صرفنظر از رضایت همسران دوم – ۶۸ درصد- که به دلیل ذینفع بودن شان در تعدد زوجات شاید طبیعی به نظر برسد، بازهم آمار مخالفت همسران اول- ۴۵.۶ درصد از همسران اول مصاحبه شونده- تقریبا حاکی از رضایت نسبتا بالای مصاحبه شوندگان نسبت به تعدد زوجات است. البته ۹۰ درصد فرزندان پاسخ داده اند که نمی خواهند در آینده همانند پدران خود رفتار کنند.
تحقیق حاضر از دو جنبه برای ما قابل توجه به نظر می رسد از یک سو انجام این تحقیق اهمیت نظرسنجی از زنان یک جامعه به عنوان ذینفعان اصلی در وضع قوانین و مقررات مربوط به خانواده را نشان می دهد که معمولا در اغلب کشورهای اسلامی نادیده گرفته می شود. صرفا با استناد به این که قوانین ریشه در احکام اسلامی دارد و این احکام لایتغیر هستند. در صورتی که بازتفسیر این احکام با توجه به شرایط امروز و نیازها و مطالبات جدید زنان به سادگی کنار گذاشته می شود و از این جنبه پژوهش آماری خواهران در اسلام قابل توجه است در انعکاس آنچه که در عمل، زنان در یک جامعه اسلامی خواستار آن اند و قانون گذاران، مبتنی بر دیدگاه های مردسالارانه یا راحت تر بگوئیم زن ستیز، عملا به آن توجهی نشان نمی دهند. بنابراین در این کشورها قانون بسیار عقب تر از جامعه حرکت می کند.
از سوی دیگر اهمیت این تحقیق عملا نشان از تفاوت آشکار میزان بلوغ و رشد جامعه ایرانی به خصوص نسل جوان آن، نسبت به مالزیایی ها دارد. بررسی دلایل این تفاوت آگاهی نسبت به برابری، مسلما می تواند از زوایای مختلف تاریخی، اجتماعی و سیاسی هر دو کشور مورد بحث قرار بگیرد. اما ما در این مجال اندک نمی خواهیم به مباحثی بپردازیم که هر یک خود می تواند مبنایی برای یک تحقیق جامع و کامل باشد. بلکه صرفا انجام این مطالعه و درج نتایج آن که بسیار متفاوت از سطح مطالبات وخواست های کنونی جامعه ماست، موجب شد تا نگاهی مختصر به برخی پژوهش های انجام شده در ایران بیندازیم. یکی از این تحقیقات پژوهشی با عنوان سنجه های دینداری در ایران است که در زمینه مطالعات دینی صورت گرفته است و می تواند یکی از منابع و مراجع آماری مستند در مطالعات جامعه شناسی و نسل شناسی امروز از اهمیت خاصی برخوردار باشد.
بخش هایی از نتایج نظر سنجی فوق که توسط عباس کاظمی و مهدی فرجی انجام و در سال گذشته منتشر شد در ماهنامه پژوهشی، تحلیلی آئین اخیرا به چاپ رسیده است[۱] که اتفاقا می تواند در اثبات این ادعا نسبت به برابری زنان و مردان نقش مهمی ایفا کند. این تحقیق که در زمینه مطالعات دینی ابتدا در سال ۱۳۷۹ به صورت پایان نامه کارشناسی ارشد و بعد در سال ۱۳۸۱ به سفارش اداره کل تحقیق و توسعه صدا و در سال ۱۳۸۳ به صورت شخصی انجام یافته،تصویر تقریبا روشنی از وضعیت دینداری و دینداران در ایران را به دست می دهد، تصویر نسبتا دقیق و روشن امکان درک تحولات اجتماعی و جنبش مدنی و جنبش زنان در ایران پس از انقلاب را فراهم می آورد. این تحقیق به صورت پیمایشی و به شیوه نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای انجام شده، جامعه آماری آن دانشجویان دانشگاه تهران است و پرسش شوندگان عمدتا در دو رده سنی جوان و نوجوان (دانشجو و غیردانشجو) قرار دارند.
در بخش گویه ها و داده ها، با بررسی نوع نگرش به احکام رساله ای در چهار جدول حول محورهای احکام روابط اجتماعی، احکام حقوقی و احکام ازدواج نتایجی به دست آمده است که قابل توجهند. بیشتر گویه های تحقیق مربوط به روابط زن و مرد است که در واقع نشان می دهد نسل جوان زنان و مردان ایرانی گرایش بسیار زیادی به برابری حقوقی زنان و مردان و البته در چارچوب دینی کاملا متفاوت از نسل پیشین، دارند.[۲] بنابراین برای درک بیشتر تفاوت ها به چند نتیجه گیری مهم در تحقیق در ارتباط با مسائل مهم زنان از جمله تعدد زوجات در نگرش نسل جوان ایرانی می پردازیم و سپس یافته های تحقیق مربوط به تعدد زوجات در مالزی را ذکر می کنیم.
گویه ها و داده های نگرش به احکام رساله ای در پژوهش سنجه های دینداری در ایران
ازدواج موقت مردان: ۵.۱ درصد از مصاحبه شوندگان اظهار داشته اند که با ازدواج موقت مردان موافقند. ۲.۹ درصد بدون نظر و ۹۲ درصد با ازدواج موقت مخالفت کرده اند.
– چند همسری مردان: دراین بخش ۸۱.۸ درصد مخالف، ۳ درصد بدون نظر و ۱۵.۲ درصد موافقند.
– تعدد زوجات: ۴.۸ درصد موافق، ۳.۴ درصد بدون نظر و ۹۱.۴ درصد مخالفند
– نصف بودن دیه زن: ۱۴ درصد موافق، ۹.۳ درصد بدون نظر و ۷۶.۶ درصد مخالفند
– نصف بودن اعتبار شهادت زنان در برابر مردان: ۱۹.۷ درصد موافق، ۱۰.۷ درصد بدون نظر و ۶۹.۷ درصد مخالفت خود را اعلام کرده اند
– نصف بودن سهم الارث زنان نسبت به مردان: ۲۶.۲ درصد موافق، ۱۳.۶ درصد بدون نظر و ۶۰.۲ درصد مخالف بودند
– نصف بودن حکم قصاص مرد در برابر زن: ۱۷.۲ درصد موافق، ۲۱.۱ درصد بدون نظر و ۷۳.۷ درصد مخالفند
– تنبیه زن توسط مرد در صورت عدم تمکین: ۸.۵ درصد موافق، ۶.۶ بدون نظر و ۸۴.۹ درصد نیز مخالفت کرده اند.
– الزامی بودن رعایت حجاب برای زنان: ۵۳.۳ درصد موافق، ۱۵.۹ بدون نظر و ۳۰.۸ درصد مخالف هستند و
– مطالبه مهریه از شوهر: ۵۵.۴ درصد موافق، ۱۹.۵ درصد بدون نظر و ۲۵.۸ درصد مخالفند.
بررسی تأثیرات چند همسری در مالزی
نتایج مطالعه ای که در مورد چند همسری در مالزی انجام شده بیش از همه این تردید را مطرح ساخته که آیا در صورت تعدد زوجات، شوهران می توانند به گفته ی قرآن با زنان و فرزندانشان عادلانه برخورد کنند. بر اساس نتایج این مطالعه که توسط «خواهران در اسلام» و با همکاری موسسات تحقیقاتی در چند دانشگاه محلی صورت گرفته است، ۸۰% از شوهرانی که مورد مصاحبه قرار گرفته اند، اظهار کرده اند می توانند منصف و عادل باشند در حالی که همسرانشان موافق نیستند. طبق گفته محقق (مسجلیزا حمزه) تنها نیمی از همسران دوم (و نه همسران اول) که در این تحقیق مورد مطالعه قرار گرفته اند، گفته اند که شوهرانشان عدالت را رعایت کرده اند. وی همچنین گفت: در میان همسران، اولین همسر بیشترین نارضایتی را دارد و به دلیل این که می تواند رفتار همسرش را در دوران چند همسری با دورانی که وی تک همسر بوده مقایسه کند، بیش از همه تاثیرات چند همسری را درک می کند. در موارد زیادی این زنان اظهار ناراحتی، حس اشتباه بودن و خیانت می کنند.[۳]
گرچه چند همسری به عنوان حق مرد از طرف قرآن در نظر گرفته می شود، در بعضی از جوامع مسلمان، مثل مالزی، تفاسیر دیگری از آنچه در اسلام مجاز است وجود دارد. به طور مثال در چند کشور مسلمان از چند همسری جلوگیری می شود و یا قانونا منع شده است و معمولا به آیه (۴:۳) از سوره ی نساء استناد می کنند که بر اساس آن اگرمردی بیم دارد که نتواند بین همسران عدالت را رعایت کند باید تنها یک زن اختیار کند. دکتر رشیده شعیب، استادیار دانشگاه و یکی از محققان این تحقیق می گوید که استنباط صحیحی از وضعیت خانواده های چند همسری مورد نیاز است تا بتوانیم سیاست هایمان را بر اساس واقعیت ها شکل دهیم. برای مثال وی می گوید: «رعایت عدالت و انصاف در ازدواجهای چند همسری، ممکن است ایده آل باشد، اما در واقعیت انجام آن مشکل است.» وی می افزاید: «سیاست های ما نباید بر اساس ایده آل ها بلکه مطابق واقعیت ها شکل بگیرند.»
حمزه رشیده و چهار محقق دیگر یافته های خود را از مطالعاتی که در سراسر مالزی صورت گرفته است با عنوان «نهاد خانواده ها و ازدواج های چند همسری» در یک مجمع عمومی در دانشگاه کبانگسان در مالزی در تاریخ ۱۵ جولای سال ۲۰۱۰ ارائه دادند.
همسران اول بیشتر تحت فشار قرار می گیرند
مطالعات نشان می دهند که اکثریت همسران اول از تاثیرهای منفی اجتماعی بعد از ازدواج مجدد شوهرانشان رنج می برند، اگرچه برخی نیز از موقعیت تازه راضی هستند. با مطالعه روی همسران اول ۴۵.۶% از چند همسری ناراضی بودند. در مقایسه با ۳۹.۳% که رضایت داشتند. این نتایج با آماری که از همسران دوم بدست آماده است، تضاد زیادی دارد چنانکه ۶۸% از آنها از ازدواجشان راضی بوده اند و تنها ۱۸.۸ % گفته اند که ناراضی هستند. به علاوه وقتی یک مرد زن دوم اختیار می کند، در ازدواج اولش دچار دردسرهایی می شود. بیشتر از ۴۰% از همسران اول در این مطالعه گفته اند که زمانی که متوجه می شوند شوهرانشان قصد ازدواج مجدد دارند، بیشتر با شوهرانشان بحث و مجادله می کنند. اکثر آنها همچنین بیان کردند که عشق و احترام و اعتمادشان به شوهرانشان بعد از اینکه از نیت آنها مطلع می شوند، کم کم رو به زوال می رود.
مردها بیشترین سود را می برند
خانم حمزه ذکر می کند که: در این ازدواج ها، شوهر بیشترین موفقیت را در بر آورده کردن نیازها و خواسته های خود دارد. او به بیشتر از یک شریک جنسی در هر شب دست می یابد در حالیکه همسران وی باید انتظار بکشند تا نوبت آنها فرا برسد.
از این رو هیچ جای شگفتی ندارد که ۶۵% از شوهران در مصاحبه ی خود چند همسری را به عنوان یک نمونه از نهاد خانواده پیشنهاد کرده اند. اما تنها ۲۵% از زنان اول و ۵۰% از زنان دوم دارای این دیدگاه هستند.
تاثیرات بر روی فرزندان
اکثریت فرزندان زنان اول نیز احساسات منفی ای نسبت به ازدواج مجدد پدرانشان از خود بروز داده اند. بیشتر از ۶۰% می گویند هنگامی که به چندهمسری پدرانشان پی برده اند، نا امید شده اند. بیش از نیمی از آنها عصبانی و ناراحت شده اند. هیچ کدام زمانی که خبر را شنیدند احساس خوشحالی و غرور و دوست داشتن نداشته اند. به طور قابل توجه، مطالعه نشان داده است که در فرزندان زن اول احساس آنها در آن زمان نسبت به چند همسری پدرانشان «بی تفاوتی» بوده است.
مسئول تحقیق، پرفسور نورانی اتمن، می گوید: در طول مصاحبه های طولانی و عمیق که با فرزندان در ازدواج های چند همسری صورت گرفته است، آنها توضیح دادند که بی تفاوتی راهی برای نشان دادن احساساتشان با ناامیدی و پریشانی بوده است. در حالیکه بیشتر از ۵۵% از بچه های زنان دوم می گویند که نسبت به چند همسری پدرانشان نسبت به همسر اولشان بی تفاوت بوده اند و این آمار تا ۶۰% هم افزایش یافت. زمانی که در مورد احساسات اخیرا آنها پرسیده شد، علیرغم احساسات متفاوتی که توسط فرزندان زنان اول و دوم نشان داده شد، بیشتر از ۹۰% از هر دو گروه از فرزندان گفتند که بر اساس تجربه ی خودشان، هرگز ازدواج های چند همسری را برای خودشان انتخاب نخواهند کرد.
دلایل چند همسری
سه دلیل مهم که شوهران برای ازدواج مجدد خودشان بیان کرده اند این بوده که عشق خود به همسران دومشان را قانونی کنند و از زنای محصنه و خلوت جلوگیری کنند. این موضوع به طور کلی از سوی زنان دوم بازتاب داشته است. اگرچه اکثریت همسران اول «ارضای میل جنسی» را مهمترین دلیل شوهرانشان برای ازدواج مجدد مطرح کرده اند، پس از آن ۴۶.۳% جلوگیری از زنای محصنه و تنها ۳۶.۳% قانونی ساختن عشق به همسران دومشان را از دلایل ازدواج مجدد می دانند. مطالعه نشان می دهد که تقریبآ نیمی از مردان و زنان مورد تحقیق به ندرت به دوستان و همکاران خود در مورد خانواده های چند همسری خود می گویند یا به طور کلی آن را مخفی می کنند. نورانی می گوید: «این تحقیق تنها به تجربیات زنان و مردان در زندگی چند همسری نمی پردازد بلکه به دنبال یافتن چالشهای زندگی در خانواده های چند همسری است.»
نهایتا تحقیق فوق، در قالب یک مطالعه جامع، تاثیرات چند همسری را بر روی اعضای خانواده از ابعاد مختلف اقتصادی، فرهنگی، احساسی و اجتماعی بررسی کرده است.
پانوشت:
[۱] ماهنامه پژوهشی، تحلیلی، اجتماعی آئین، شماره ۲۸ و ۲۹، خرداد و تیر ۱۳۸۹، صص ۸۹-۹۱
[۲] برای اطلاع از سایر گویه ها نگاه کنید به سنجه های دینداری در ایران، عباس کاظمی، مهدی فرجی، انتشارات جامعه وفرهنگ، چاپ اول ۱۳۸۸
[3] Ding Jo-Ann Malaysia: The Impact of Polygamy– available at http://www.wluml.org/node/6513