بیدارزنی: «پروردگار را شکر کردیم که دوره بدبختی و خاموشی ما زنان سپری شد و خواهران دانشمند برای ترقی نسوان راه معارف را می‌سازند، این مژده به قدری کارکنان زبان زنان را شاد کرده که یک‌باره تمام سختی‌ها و فشارها را فراموش کردیم. خواهر گرامی ما، بانو شهناز آزاد یکی از دختران وطن پرست ایران است که در دامن پدر دانشمند بزرگوارشان دانا و برومند و توانا پرورش یافته و خوشبخت‌تر آن که در رفاقت زندگانی پیمان زناشویی با دانشمند فرزانه آقای حاج میرزا ابوالقاسم خان آزاد مدیر روزنامه آسایش بسته و اکنون دو عضو در یک روح برای پیشرفت تجدد کار می کنند…»[1]
این جملات معرفی نشریه «نامه بانوان» است به مدیریت شهناز آزاد به قلم مجله زبان زنان در سال 1299ش. شهناز آزاد، به گفته‌ی مجله زبان زنان، یکی از دختران وطن‌پرست ایرانی بود که در تاریخ ایران اطلاعات چندانی درباره زندگی وی در دسترس نیست. شاید چون نام او همیشه محصور در دو نام بزرگ دیگر بوده است؛ میرزا حسن رشدیه، موسس مدارس جدید در ایران و ابوالقاسم آزاد، روزنامه‌نگار مشروطه‌خواه. همه جا در معرفی شهناز آزاد، وی را همسر ابوالقاسم آزاد و دختر میرزا حسن رشدیه خوانده‌اند:
«دختر میرزا حسن رشدیه، همسر میرزا ابوالقاسم آزاد مراغه‌ای که نام خود را به شهناز آزاد تبدیل کرده بود، کار روزنامه‌نگاری را از پدر و شوهر آموخته. یک سال بعد از انتشار زبان زنان در اصفهان چهارمین روزنامه زنانه را در تهران به سال 1338 قمری تاسیس کرد به نام نامه بانوان که مانند دانش و شکوفه تنها به مسایل مربوط به جنس خود نمی‌پرداخت بلکه همچون زبان زنان، حوزه نگارش خود را وسعت داده بود.»[2]
گرچه «نامه بانوان» یکی از مهم ترین اقدامات شهناز آزاد بوده، اما وی سابقه حضور در انجمن‌های زنان را نیز داشته است. از جمله این انجمن‌ها، انجمن بانوان و بانوئیان ایران بود که توسط ابوالقاسم آزاد تاسیس شد. این انجمن با تمرکز بر آزادی زنان و به خصوص رفع حجاب در سال 1293 ش. آغاز به کار کرد. در مرامنامه این انجمن آمده است:
«از آنجایی که ایران از هر جهت در آتش بی‌علمی می‌سوزد و تعلیم و تربیت باید از مادران آغاز شود و تمام خرابی‌های خانوادگی و اقتصادی و ادبی و اجتماعی حتی سیاسی ایران از روگیری زنان است که مانع از دخول در اجتماعات می‌باشد، لهذا گروه بانوان و بانوائیان از سنه 1293 شمسی تاسیس یافته و تا حال که 1304 می‌باشد تهران و سایر ایالات و ولایات را کمابیش به این موضوع حیاتی متوجه ساخته است…»
دغدغه آزادی حجاب وی و همسرش را بر آن داشت که «مجمع کشف حجاب» را در سال 1302 در تهران تاسیس کنند. اما از آن جا که نظر دولت هنوز بر آزادی حجاب نبود، ابوالقاسم آزاد به خاطر آن تبعید و زندانی شد.[3] فعالیت این مجمع در همان سال تعطیل شد.
اما کار حرفه‌ای شهناز آزاد در عرصه‌ی روزنامه‌نگاری با نامه‌ای برای بانوان آغاز شد. وی انتشار این نشریه را در سال 1299 ش. در حالی که تنها 19 سال داشت، شروع کرد. شماره اول این روزنامه که عجالتا ماهی دو بار چاپ می‌شد، با شعار «زنان نخستین آموزگار مردانند» در 8 صفحه به قطع خشتی و با چاپ سربی در مطبعه حکیمیان تهران منتشر شد. زیر عنوان نامه بانوان در صفحه‌‌‌ی اول آن نوشته شده بود: «این روزنامه برای بیداری و رستگاری زنان بیچاره و ستمکش ایران است».
مطالب نامه بانوان متنوع بود. خود شهناز آزاد در اعلانی قبل از چاپ مجله، بخش‌های مختلف آن را این‌طور توصیف می‌کند: «1- یک مقاله اساسی 2- واردات اداری 3- مهم ترین حوادث داخله و خارجه (به خصوص راجع به زنان) 4- در هر شماره شرح حال یکی از زنان تاریخی دنیا به پارسی خالص 5- در پاورقی یک رمان اخلاقی بسیار رقت‌آور و حیرت‌انگیز راجع به سرگذشت یک شاهزاده خانم ایرانی در خرابه‌های شوش 6- ورق آخرش عبارت خواهد بود از فرهنگ آزاد، مولفه آقای حاج میرزا ابوالقاسم خان آزاد از عربی به پارسی خالص».[4]
رمان اخلاقی‌ای که شهناز آزاد از آن یاد کرده، شعر مشهور میرزاده عشقی است با نام «کفن سیاه یا شاهزاده خانم خسرو پرویز در خرابه‌های مداین» که یکی از مهم ترین متون ادبی ضد حجابی است که در آن سال‌ها به چاپ رسید. همچنین سرمقاله نخستین شماره نامه بانوان، پرسشهای انتقادی را در زمینه حجاب مطرح ساخته بود: «وجوب تعلیم نسوان یا ششصد کرور زنده به گور، به گفتن آسان است و تصورش، خارج از امکان! آیا در همه روی زمین یک تن پیدا میشود که بتواند این عدد را در مد نظر داشته باشد؟… آیا سنگدلی در جهان هست که ببیند سیصد میلیون شبیه زنده به گور است، دلش ریش نگردد؟»[5]
نامه بانوان رویه خود را در انتقاد از حجاب در شماره‌های بعدی ادامه داد. شهناز آزاد گرچه امیدوار بود که ترتیب انتشار نامه بانوان از ماهی یک شماره به دو هفته نامه و سپس به صورت روزانه تغییر یابد، اما مجله نامه بانوان به دلایل متعدد از جمله مشکلات مالی پس از یازده ماه انتشار تعطیل شد.[6]
از شهناز آزاد در سال‌های بعد از توقف انتشار نامه بانوان اطلاعاتی در دست نیست. وی در سال 1340، در سن 60 سالگی از دنیا رفت.
[1] . مجله زبان زنان
[2] . صدرهاشمی، محمد (1364). تاریخ جراید و مجلات ایران. اصفهان: کمال.
[3] . سلامی، غلامرضا (1384) و افسانه نجم آبادی. نهضت نسوان شرق. تهران: انتشارات شیرازه. صص287 -296.
[4]. خسروپناه، محمدحسین. (1382). هدف‌ها و مبارزات زن ایرانی از انقلاب مشروطه تا سلطنت پهلوی. تهران: پیام امروز. ص 244
[5] . نامه بانوان، شماره 1
[6] . خسروپناه، محمدحسین. (1382). هدف‌ها و مبارزات زن ایرانی از انقلاب مشروطه تا سلطنت پهلوی. تهران: پیام امروز. ص245